Xana Tsalwa Ra Masora I Yini?

KU NGA khathariseki leswaku u hlaya Bibele hi ririmi rihi, xiyenge xa buku yoleyo swi nga ha va xi hundzuluxeriwe hi ku kongoma kumbe hi ndlela leyi nga kongomangiki, ku suka eka tsalwa ra Masora, leri hlanganisaka Matsalwa ya Xiheveru kumbe “Testamente ya Khale.” Entiyisweni, a ku ri ni matsalwa yo tlula rin’we ya Masora. Kutani hi rihi leri hlawuriweke naswona ha yini? Kahle-kahle, tsalwa ra Masora i yini naswona hi swi tivisa ku yini leswaku ra tshembeka?

Rito Ra Yehovha

Ku tsariwa ka Bibele ku sungule eNtshaveni ya Sinayi hi 1513 B.C.E. Eksoda 24:3, 4 ya hi byela: “Moše a ya byela v̌anhu e timhaka hikwato ta Yehova, ni ku lerisa hikwaku. Kutani tiko ri hlamula hi rito riṅwe, ri ku: ‘E timhaka hikwato le’ti v̌uriweke i Yehova, hi ta ti endla.’ Moše a ṭala e marito hikwawo ya Yehova.”

Matsalwa ya Xiheveru ma ye emahlweni ma tsariwa ku tlula gidi ra malembe, ku sukela hi 1513 B.C.E. ku ya fika hi va 443 B.C.E. Tanihi leswi vatsari a va huhuteriwe hi Xikwembu, swa twisiseka leswaku a xi ta kongomisa timhaka leswaku rungula ra xona ri ta hlayiseka hi vutshembeki. (2 Samuwele 23:2; Esaya 40:8) Hambi swi ri tano, xana leswi a swi vula leswaku Yehovha a a ta endla leswaku ku nga vi ni swihoxo swa vanhu hi ku helela lerova hambi ri ri rito rin’we a ri nga ta cinciwa loko tibuku ti ri karhi ti tsariwa?

Nyangwa Wo Nghenisa Swihoxo Wu Pfuleka

Hambi leswi vavanuna lava nga ni xichavo lexikulu hi Rito ra Xikwembu ku nga vona va ri kopeke hi malembe ni malembe, mpimo wo karhi wa swihoxo swa vanhu handle ko kanakana wu nghenile ematsalweni. Vatsari va Bibele a va huhuteriwile, kambe lava yi kopeke a va endlanga ntirho wa vona ehansi ka ku huhuteriwa hi Xikwembu.

Endzhaku ka loko va vuye hi le vuhlongeni eBabilona hi 537 B.C.E., Vayuda va tekelele endlelo lerintshwa ra matsalelo leri tirhisaka maletere ya swikwere lama va ma dyondzeke eBabilona. Ku hundzuka loku lokukulu ku tile ni xiphiqo, lerova maletere man’wana lama nga ni xivumbeko lexi fanaka ma nga ha tsariwa hi xihoxo ematshan’weni ya man’wana. Tanihi leswi ririmi ra Xiheveru a ri sekeriwe eka switatisi, laha mpfumawulo wa switwari a wu engeteleriwa hi muhlayi hi ku ya hi matwisiselo ya vona ya rungula, ku hundzuriwa ka xitatisi xin’we a ku ta cinca nhlamuselo ya rito hi ku olova. Hambi swi ri tano, hakanyingi swihoxo swo tano a swi ta va swi kumiwile ni ku lulamisiwa.

Ntshungu lowukulu wa Vayuda a wu tlhelelangi eIsrayele endzhaku ka ku wa ka Babilona. Hikokwalaho, masinagoga ma ve mintsindza ya swa moya eka rixaka ra Vayuda eVuxa-xikarhi hinkwaro ni le Yuropa.a Sinagoga rin’wana ni rin’wana a a ri lava tikopi ta tibuku-songwa ta Matsalwa. Loko tikopi ti ri karhi ti andza, swi ve tano ni hi swihoxo swa vakopi lava nga ni vuswikoti.

Matshalatshala Yo Pfala Nyangwa

Ku sukela hi lembe-xidzana ro sungula C.E., vatsari eYerusalema va ringete ku vumba tsalwa-nkulu laha Matsalwa laman’wana hinkwawo ya Xiheveru ya tsalwa-songwa a ma ta lulamiseriwa kona. Kambe, a ku nga ri na endlelo leri tiyeke ro hambanisa exikarhi ka tsalwa ro sungula ni matsalwa lama tameleke swihoxo swa vakopi. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. ku ya emahlweni, tsalwa ra switatisi ra Matsalwa ya Xiheveru, ri vonaka onge a ri lulamisiwe ku antswa, hambi leswi a ri nga si tiyisekisiwa ximfumo. Matsalwa ya Xiheveru lama tshahiweke, lama kumekaka eka Talmud (lama nghenisiweke exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi ni ra vutsevu C.E.) hakanyingi ma tikombe ma ri nchumu lowu hambaneke ni lowu endzhakunyana wu tivekeke tanihi tsalwa ra Masora.

Rito leri nge “ndhavuko” hi Xiheveru i ma·soh·rahʹ kumbe ma·soʹreth. Hi lembe-xidzana ra vutsevu C.E., lava va hlayisaka ndhavuko wa kopelo leri nga riki na xihoxo ra Matsalwa ya Xiheveru va tiveke tanihi Vamasorete. Tibuku leti va ti tsaleke a a ti vuriwa matsalwa ya Masora. I yini lexi a xi ri xa nkoka malunghana ni ntirho wa vona swin’we ni tsalwa leri va ri tsaleke?

Xiheveru a xi nga ri rona ririmi leri tirhisiwaka swinene, ra rixaka, naswona Vayuda vo tala a va nga ha vulavurisani ha xona. Hikwalaho, ku twisisa loku a va ri na kona ka tsalwa ra switatisi leri a ri huma eBibeleni a ku ri ekhombyeni. Leswaku ri sirheleriwa, Vamasorete va simeke fambiselo ra switwari leswi yimeriwaka hi mathonsi ni mimfungho. Leswi a swi tsariwa ehansi ni le henhla ka switatisi. Nakambe Vamasorete a va vumbe endlelo leri rharhanganeke ra mimfungho leyi a yi tirha eka swona ha swimbirhi tanihi xivumbeko xa mavitanelo ni xitsundzuxo xa mavitanelo lama faneleke.

Laha Vamasorete a va vona onge tsalwa ri suriwile kumbe ri kopiwe hi ndlela leyi hoxeke hi tinxaka leti hundzeke ta vatsari, ematshan’weni yo cinca tsalwa, a va endla tinotsi ematlhelo ka phepha. Va tsale marito yo karhi lama nga tolovelekangiki ni mintlawa ya wona ni minkarhi leyi ma humeleleke ha yona ebukwini yo karhi kumbe eMatsalweni hinkwawo ya Xiheveru. Tinhlamuselo leti engetelekeke to pfuna vakopi leswaku va endla vukambisisi bya vukheta na tona a ti xiyiwa. Ku endliwe nongonoko wa “tinhlanga” leti komisiweke leswaku ku rhekhodiwa rungula leri komisiweke ku tlula mpimo. Ehenhla ni le hansi ka maphepha, eka muxaka wa khonkhodensi leyitsongo a ku xaxametiwe swiphemu swa tindzimana leti yelanaka leti ku vulavuriweke ha tona emaritweni lama nga etlhelo ka maphepha.

Fambiselo leri leri tivekaka ngopfu ri lulamisiwe hi Vamasorete eTiberiya, elthelo ka Lwandle ra Galeliya. Mindyangu ya ka Ben Asher na Ben Naphtali ya malembe-xidzana ya vu-kaye ni ya vu-khume C.E., leyi handle ko kanakana yi nga Makaraite, yi ve leyi dumeke ngopfu.b Hambi leswi ku hambana ku veke kona exikarhi ka ndlela ya mavitanelo ni ya tinotsi etidyondzweni leti timbirhi, switatisi swa matsalwa ya vona swi hambane hi tindhawu leti nga va ka ehansi ka khume eMatsalweni hinkwawo ya Xiheveru.

Tidyondzo hatimbirhi ta Vamasorete, ta Ben Asher ni ta Ben Naphtali, ti hoxe xandla swinene ku yisa tidyondzo ta matsalwa emahlweni enkarhini wa vona. Endzhaku ka loko Maimonides (xidyondzi -nkulu xa lembe-xidzana ra vu-12, xa Talmud) a bumabumele tsalwa ra Ben Asher, van’wana a va tirhisa ro tsena. Leswi va swi endleke ku kondza tsalwa ra Ben Naphtali ri nga ha kumeki namuntlha. Sweswi ku sala minxaxamelo ya ku hambana exikarhi ka tidyondzo leti timbirhi. Lexi hlamarisaka, nhlamuselo ya Maimonides a yi kombetela eka tindlela ta matsalelo, to tanihi ntlhandlamano wa tindzimana naswona ku nga ri etimhakeni ta nkoka ta ku hundzuluxela loku pakanisaka.

Xana Hi Nga Ri Kuma Tsalwa Leri “Tengeke” Ra Masora?

Ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka vadyondzi ka leswaku hi rihi tsalwa leri kumekaka namuntlha leri “tengeke,” ku fana ni tsalwa ra Ben Asher, onge hi loko rona ri ta hi nyika tsalwa ra “ntiyiso” ra Masora. Entiyisweni, a ku kalanga ku va ni tsalwa ro hlawuleka, “ro tenga” ni leri nga enawini ra Masora. Ematshan’weni ya sweswo, a a ku ri ni matsalwa yo tala ya Masora, rin’wana ni rin’wana ri ri ni ku hambana kutsongo ni laman’wana. Matsalwa hinkwawo lama nga kona ma hlanga-hlanganile, ma ni mahlayelo ya Ben Asher ni ya Ben Naphtali.

Ntirho lowu langutaneke ni muhundzuluxeri un’wana ni un’wana wa Matsalwa ya Xiheveru namuntlha i wukulu. U fanele a tolovelana ni tsalwa ra Xiheveru swin’we ni ku kota ku vona laha tsalwa ri nga ha vaka ri cinciwile hikwalaho ka xihoxo xa vakopi kumbe swin’wana. Hambi loko matsalwa yo hambana-hambana ya Masora ma ha tirha tanihi xisekelo, u fanele a kambisisa tibuku tin’wana leti tshembekaka leti ti nga nyikelaka vuhundzuluxeri bya khale swinene ni lebyi pakanisaka bya tsalwa ra Switatisi.

Exinghenisweni xa buku ya yena leyi nge The Text of the Old Testament, Ernst Würthwein wa hlamusela: “Loko hi hlangana ni ndzimana leyi nonon’hwaka a hi swi koti ku swi pfuketana hi hlengeleta mahlayelo yo hambana-hambana, kutani hi hlawula lama vonakaka ma nyika nhlamuselo leyi olovaka, minkarhi yin’wana hi tirhisa tsalwa ra Xiheveru, minkarhi yin’wana Septuagint naswona minkarhi yin’wana Targum ya Xiaramayiki. A hi vumbhoni hinkwabyo bya matsalwa lebyi tshembekaka. Byin’wana ni byin’wana byi ni mikhuva ya byona ni matimu ya byona. Hi fanele ku tolovelana na byona loko hi navela ku papalata ku endla swiboho leswi nga fanelangiki kumbe swa mavun’wa.”

Hi ni xisekelo lexi tiyike xo tshemba hi ku helela leswaku Yehovha u ri hlayisile Rito ra yena. Hi matshalatshala lama hlanganeke ya vavanuna lava tshembekeke hi malembe-xidzana, mongo, leswi nga endzeni, hambi byi ri vuxokoxoko bya rungula ra Bibele, swi kumeke hi ku olova. Ku cinciwanyana ka nhlanga kumbe rito a ku byi khumbanga vuswikoti bya hina byo twisisa Matsalwa. Sweswi, xivutiso xa nkoka hi leswaku, Xana hi ta hanya hi ku pfumelelana ni Rito ra Xikwembu, Bibele?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Codex ya Aleppo yi tamele tsalwa ra Masora

[Xihlovo Xa Kona]

Bibelmuseum, Münster