Xana Vamasorete A Va Ri Vamani?

YEHOVHA, “Šikwembu ša ku ṭhembeka,” u hlayise Rito ra yena, Bibele. (Pisalema 31:5) Kambe, tanihi leswi Sathana, nala wa ntiyiso, a ringeteke ku yi thyakisa ni ku yi herisa, xana Bibele yi fikise ku yini eka hina yi ri hi laha a yi ri ha kona loko yi tsariwa?—Vona Matewu 13:39.

Xiphemu xa nhlamulo xi nga kumiwa eka nhlamuselo ya Profesa Robert Gordis: “Ntirho wa vatsari va Vaheveru, lava vitaniwaka vamasorete kumbe ‘vahlayisi va ndhavuko,’ a wu nga amukeriwanga swinene. Vatsari lava vo pfumala mavito va kope Buku yo Kwetsima hi vurhonwana ni hi vukheta lebyikulu.” Hambi leswi vo tala va vakopi lava hi nga va tiviki ni namuntlha, vito rin’wana ra ndyangu wa Vamasorete ri tsariwe kahle—i Ben Asher. I yini lexi hi xi tivaka hi vona swin’we ni Vamasorete-kulobye?

Ndyangu Wa Ben Asher

Xiyenge xa Bibele lexi eku sunguleni a xi tsariwe hi Xiheveru, lexi hakanyingi xi vitaniwaka Testamente ya Khale, xi kopiwe hi ku tshembeka hi vatsari va Vayuda. Ku sukela eka lembe-xidzana ra vutsevu ku ya eka ra vukhume C.E., vakopi lava a va vuriwa Vamasorete. Xana ntirho wa vona a wu katsa yini?

Hi malembe-xidzana yo tala Xiheveru a xi tsariwa hi switatisi ntsena, switwari a swi nghenisiwa hi muhlayi. Kambe, hi nkarhi wa Vamasorete, mavitanelo lama faneleke ya Xiheveru a ma ya ma lahleka hikwalaho ka leswi Vayuda vo tala a va nga ha ri vulavuli hi ku khuluka ririmi rero. Mintlawa ya Vamasorete eBabilona ni le Israyele, yi sungule tinhlanga leti nga ta fambisana ni switatisi, ku kombisa mpfumawulo ni mavitanelo lama faneleke ya switwari. Ku endliwe mafambiselo yo ringana manharhu, kambe leri ri vonakeke ri olova hi leriya ra Vamasorete va le Tiberiyo, etlhelo ka Lwandle ra Galeliya, laha ndyangu wa Ben Asher a wu tshama kona.

Tibuku ti xaxameta mindyangu ya ntlhanu ya Vamasorete yo huma eka ndyangu lowu wo hlawuleka, ku sukela eka wa Asher Lonkulu wa lembe-xidzana ra vunhungu C.E. Lavan’wana i Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, wo hetelela i Aaron Ben Moses Ben Asher wa lembe-xidzana ra vukhume C.E.a Vavanuna lava a va ri va mabulandlela yo vumba tinhlanga leti tsariwaka, leti a ti ta swi vula kahle leswi va vonaka ku ri mavitanelo lama faneleke ya tsalwa ra Bibele ra Xiheveru. Leswaku va vumba tinhlanga leti, a va fanele va kambisisa xisekelo xa fambiselo ra ririmi ra Xiheveru. A ku nga si tshama ku tsariwa milawu ya ximfumo ya ririmi ra Xiheveru. Xisweswo, ku nga vuriwa leswaku Vamasorete lava a va ri van’wana vo sungula eka lava vumbeke milawu ya ririmi ra Xiheveru.

Aaron, Mumasorete wo hetelela eka nyimba ya Ben Asher, a a ri wo sungula ku tsala ni ku hlela rungula leri. Leswi u swi endle ebukwini leyi nge “Sefer Dikdukei ha-Te‘amim,” buku yo sungula ya milawu ya ririmi ra Xiheveru. Buku leyi yi ve xisekelo lexi vaendli van’wana va milawu ya ririmi ra Xiheveru va xi tirhiseke hi malembe-xidzana lama landzeleke. Kambe leswi swo tlhandlekela kunene eka ntirho wa nkoka swinene lowu endliweke hi Vamasorete. Hi wihi wona?

Xifuva A Xi Laveka

Mhaka leyikulu eka Vamasorete a ku ri ku tsala rito swin’we ni letere rin’wana ni rin’wana ra tsalwa ra Bibele, hi ku pakanisa. Leswaku va pakanisa, Vamasorete va tirhise ndhawu leyi nge matlhelo ka tlula rin’wana ni rin’wana ku tsala rungula leri nga ta kombisa ku cinca kwihi na kwihi ka tsalwa loku endliweke hi xihoxo kumbe hi vomu, hi vakopi va nkarhi lowu hundzeke. Eka tinotsi leti ta le tlhelo, Vamasorete va tsale swivumbeko ni mpfangano wa marito lowu nga tolovelekangiki, va fungha minkarhi leyi leswi swi humeleleke ha yona ebukwini yo karhi kumbe eMatsalweni hinkwawo ya Xiheveru. Tinhlamuselo leti ti tsariwe hi muxaka wa le henhla wa ku komisa, tanihi leswi ndhawu a yi ri yitsongo. Leswaku va vumba ndlela yin’wana yo kambisisa ha yona, a a va fungha rito kumbe letere ra le xikarhi ra tibuku tin’wana. A va hlayela hambi ku ri letere rin’wana ni rin’wana ra Bibele ku tiyiseka leswaku va kope hinkwaswo.

Ehenhla ni le hansi ka tluka, Vamasorete va tsale tinhlamuselo leti engetelekeke malunghana ni tin’wana ta tinotsi leti katsakanyiweke leti nga ematlhelo ka tluka.b Tona a ti pfuna ngopfu loko ku tlhela ku kambisisiwa ntirho wa vona. Tanihi leswi tindzimana a ti nga si nyikiwa tinomboro hi nkarhi wolowo naswona khonkhodensi ya Bibele a ku ri hava, xana Vamasorete va swi kotise ku yini ku kuma swiphemu swin’wana swa Bibele leswaku va endla nkambisiso lowu? Ehenhla ni le hansi ka tluka, va xaxamete xiyenge xa ndzimana leyi yelanaka ni yin’wana ku va tsundzuxa laha rito kumbe marito lama kombisiweke ma kumekaka kona kun’wana eBibeleni. Hikwalaho ka ku pfumaleka ka ndhawu, hakanyingi a va tsala rito-nkulu rin’we leswaku ri va tsundzuxa ndzimana yin’wana ni yin’wana leyi yelanaka ni yin’wana. Leswaku tinotsi leti ta le tlhelo ti va mpfuno, vakopi lava a va boheka ku nhlokohata Bibele hinkwayo ya Xiheveru.

Minxaxameto leyi a yi lehe ngopfu lerova a yi nga ta nghena ematlhelo ka tluka yi susiwile yi yisiwa eka xiphemu xin’wana xa tsalwa. Hi xikombiso, nhlamuselo ya Vamasorete leyi nga etlhelo ka tluka ra Genesa 18:3 yi kombisa maletere manharhu ya Xiheveru, קלד. Lawa ma fana ni man’wana ya Xiheveru lama nga le ka nomboro 134. Eka xiphemu xin’wana xa tsalwa, ku ni nxaxameto lowu kombisaka tindhawu ta 134 leti eka tona vakopi va le mahlweni ka Vamasorete, hi vomu va suseke vito Yehovha eka tsalwa ra Xiheveru, va ri siva hi rito “Hosi.”c Hambi leswi va ku voneke ku cinca loku, Vamasorete a va ri cincanga tsalwa leri va nyikiweke rona. Ematshan’weni ya sweswo, va kombise ku cinca loku eka tinotsi ta vona ta le matlhelo. Kambe hikwalaho ka yini Vamasorete va ve ni vukheta swonghasi byo ka va nga ri cinci tsalwa, kasi vakopi va nkarhi lowu hundzeke vona va ri cincile? Xana xivumbeko xa ripfumelo ra vona ra Vuyuda a xi hambanile ni lexiya xa vakokwa wa vona?

Xana A Va Pfumela Yini?

Hi nkarhi lowu wa ntirho wa Vamasorete, Vuyuda a byi ri eka njhekanjhekisano lowukulu malunghana ni milawu yo va kongomisa tanihi rixaka. Ku sukela hi lembe-xidzana ro sungula C.E., Vuyuda bya varhabi a byi ri karhi byi andzisa vulawuri bya byona. Leswi se ku tsariweke Talmud swin’we ni tinhlamuselo ta varhabi, tsalwa ra Bibele a ri rhangeriwa hi tinhlamuselo ta varhabi leti nhlokohatiwaka. Xisweswo, a swi olova leswaku ku hlayisiwa lokunene ka tsalwa ra Bibele ku nga lahlekeriwa hi ntikelo wa kona.

Hi lembe-xidzana ra vunhungu, ntlawa lowu tiviwaka tanihi Makaraite wu xandzukile eka ndlela leyi. Leswaku wu kandziyisa nkoka wa ku hlaya Bibele ka munhu hi xiyexe, wu ale vulawuri ni tinhlamuselo ta varhabi swin’we ni Talmud. A wu teka Bibele ntsena yi ri yona mulawuri wa wona. Leswi swi endle leswaku ku va ni xilaveko xo hundzuluxela tsalwa rero hi ku pakanisa, ku tlhela ku sunguriwa ntirho wo kambisisa tibuku ta Vamasorete.

Xana dyondzo ya varhabi kumbe ya Makaraite a yi khumba Vamasorete hi mpimo wo tanihi kwihi? M. H. Goshen-Gottstein, mutshila eka matsalwa ya Bibele ya Xiheveru, u ri: “Vamasorete a va tiyiseka . . . leswaku va landzelela mukhuva wa khale, naswona a va swi vona ku ri nandzu lowukulu swinene eka vona ku lwisana na wona hi vomu.”

Vamasorete a va teka ntirho wo kopa tsalwa ra Bibele hi ndlela leyi faneleke, tanihi ntirho wo kwetsima. Hambi leswi hi voxe va nga ha vaka va kuceteriwe swinene hi tinhlamuselo ta vukhongeri byin’wana, swi tikomba onge ntirho wa Vamasorete hi woxe a wu khumbiwanga hi timhaka to tano. Leswi ndhawu ya le matlhelo a yi ri yitsongo, a va nga ta swi kota ku tsala tinhlamuselo tin’wana ta vukhongeri. Tsalwa ra Bibele hi roxe, a ri ri mhaka leyikulu evuton’wini bya vona; a va nga tlangeli eka rona.

Ku Pfuneka eNtirhweni Wa Vona

Hambi leswi Israyele wa ntumbuluko a a nga ha ri rixaka leri hlawuriweke ra Xikwembu, vakopi lava va Vayuda a va tiyimiserile hi ku helela ku hlayisa Rito ra Xikwembu ri ri leswi ri nga xiswona. (Matewu 21:42-44; 23:37, 38) Ntirho wa ndyangu wa Ben Asher ni Vamasorete lavan’wana wu katsakanyiwe kahle hi Robert Gordis, loko a te: “Vatirhi volavo lava titsongahata kambe lava nga ni xivindzi . . . va endle ntirho wa vona wo tika, hi ndlela leyi nga xiyiwiki, ku langutela Tsalwa ra Bibele leswaku ri nga lahleki kumbe ku cinciwa.” (The Biblical Text in the Making) Hikwalaho ka sweswo, loko Vahundzuluxi va lembe-xidzana ra vu-16 vo tanihi Luther na Tyndale va ale matimba ya kereke ivi va sungula ku hundzuluxela Bibele hi tindzimi leti tolovelekeke leswaku mani na mani a ta yi hlaya, va kume ku ri na tsalwa leri hlayisiweke kahle ra Xiheveru ro ri tirhisa tanihi xisekelo xa ntirho wa vona.

Ntirho wa Vamasorete wa ha hi pfuna ni namuntlha. Tsalwa ra vona ra Xiheveru ri veka xisekelo xa Matsalwa ya Xiheveru ya New World Translation of the Holy Scriptures. Vuhundzuluxeri lebyi byi ya emahlweni byi hundzuluxeriwa hi tindzimi to tala hi moya lowu fanaka wa ku tinyiketela ni ku lwela ku pakanisa hi laha Vamasorete va khale va endleke ha kona. Hi fanele hi kombisa moya lowu fanaka eku yingiseni ka Rito ra Yehovha Xikwembu.—2 Petro 1:19.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Fambiselo Ra Mavitanelo Ya Xiheveru

NDZAVISISO wo kuma ndlela yo antswa yo tsala swiyimela-switwari ni swiyimela-mpfumawulo wu tekele Vamasorete malembe-xidzana yo tala. Hikwalaho, a swi hlamarisi ku vona nhluvuko lowu yaka emahlweni eka rixaka rin’wana ni rin’wana ra ndyangu wa Ben Asher. Matsalwa lama nga kona ma kombisa xitayela ni endlelo ra Vamasorete vambirhi vo hetelela ntsena va ndyangu wa Ben Asher, Moses na Aaron.d Dyondzo yo pimanisa matsalwa lawa yi kombisa leswaku Aaron u vumbe milawu ya tinhla tokarhi leti nga nyawuliki ta mavitanelo ni matsalelo lama hambanaka ni ya tata wakwe, Moses.

Ben Naphtali a a ri ntangha ya Aaron Ben Asher. Cairo Codex ya Moses Ben Asher yi ni mahundzuluxelelo yo tala lama ku vuriwaka leswaku i ya Ben Naphtali. Xisweswo, swi nga ha endleka leswaku Ben Naphtali hi yexe u dyondzisiwe hi Moses Ben Asher kumbe havambirhi va lo tsala matsalelo ya khale lama fanaka. Swidyondzi swo tala swi vulavula hi ku hambana exikarhi ka fambiselo ra Ben Asher ni ra Ben Naphtali, kambe M. H. Goshen-Gottstein wa tsala: “Swi vonaka swi nga hoxanga ku vula leswaku i mafambiselo-ntsongo mambirhi ya ndyangu wa Ben Asher ni ku thya ku hambana ka mahlayekelo ya wona tanihi: Ben Asher versus Ben Asher.” Xisweswo swi hoxile ku vulavula hi endlelo rin’we ra Ben Asher. A swi vangiwanga hi leswi Aaron Ben Asher a tekiwaka a ri nkulu hi ku velekiwa leswi endleke endlelo rakwe ri va rona leri amukeriweke eku heteleleni. Tsalwa ra Aaron Ben Asher ri hlawuriwe hi mhaka ya leswi xidyondzi xa Talmud xa lembe-xidzana ra vu-12, Moses Maimonides, xi bumabumeleke rona.

[Artwork—Hebrew characters]

Xiyenge xa Eksoda 6:2 lexi xi nga ni tindhawu ta switwari ni mimfungho yo hambanisa swin’we ni lexi xi nga riki na swona

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Tiberiyo, xivandla xa vugandzeri bya Vamasorete ku sukela hi lembe-xidzana ra vunhungu ku ya eka ra vukhume

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.