Mirhi Leyi Milaka eMatini

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE AUSTRALIA

Mixaka yo tala ya swiharhi leswi nga ekhombyeni ro herisiwa, swinyenyana ni swikokovi swi tumbela eka yona. Yi tlhela yi basisa mbango hi ku sefa thyaka ematini. Le dzongeni wa Florida, le U.S.A., tinhlampfi ta kwalomu ka tiphesente ta 75 na 90 leti phaseriwaka ku tlanga hi tona ni ku xavisiwa ti titshege hi mirhi leyi. Nakambe yi endla ndzilakano lowu sirhelelaka tindhawu ta le ribuweni eka swidzedze ni minhloto ya lwandle. Xana i yini leswi hi vulavulaka hi swona? I mirhi ya mangrove!

KU NI mixaka-xaka ya mirhi ya mangrove leyi kumekaka etindhawini to tala to hisa leti nga etimbuweni ta lwandle. Hi ntolovelo yi mila eribuweni leri tshamelaka ku biwa hi magandlati ya lwandle laha ku nga ni mati ya munyu ni yo tenga. Hambileswi mati ya kwalaho ma taleke munyu lerova swimilana swo tala swi nga tsandzeka ku hanya, mirhi ya mangrove yi kota ku hanya hi ku olova ematini yo tano. Njhani? Yi tirhisa tindlela to hlayanyana leti hlamarisaka—minkarhi yin’wana yi tirhisa tindlela to tala hi nkarhi wun’we.

Yi Hanya eMunywini

Mirhi yin’wana ya mangrove, yi ni swisefi swa munyu leswi sivelaka munyu leswaku wu nga tswongiwi hi timitsu. Yi wu sefa kahle munyu wa kona ematini lerova mufambi loyi a nga ni torha a nga kota ku kuma mati yo tenga hi ku tsema timitsu ta yona. Mixaka yin’wana ya mangrove yi tshika munyu wu nghena ensinyeni kutani yi wu hlengeleta, ivi yi wu humesa hi le matlukeni ya khale kumbe hi swiphemu swin’wana swa murhi wolowo.

Kasi yin’wana yi tshika munyu wu nghena ensinyeni kambe yi wu humesa hi ku hatlisa, hakanyingi yi wu humesa hi tinhlaribya to hlawuleka leti nga ematlukeni. Loko wo nantswa tluka ra murhi wolowo wa mangrove, ra dzunga hikwalaho ka munyu wo tala. Kambe u fanele u va ni vuxiyaxiya leswaku u hlawula murhi wihi wa mangrove! Mafi lama humaka ematlukeni ya murhi wo karhi wa mangrove ma nga ku dlaya mahlo swa xinkarhana loko yo ku thonela etihlweni. Hambiswiritano, mafi lawa ma tirhisiwa tanihi murhi naswona ma tlhela ma tirhisiwa ku tshungula swilondza ni loko munhu a lumiwe hi switsotswana.

Ndlela Leyi Yi Hanyaka Ha Yona

Swimilana swo tala swi lava misava leyi nga ni moya wo tala leswaku swi kota ku hanya ni ku kula. Kambe, hi ntolovelo mirhi ya mangrove yi mila laha ku teleke mati. Yi pfuniwa hi timitsu ta yona leti nga ngheniki emisaveni kutani ti kota ku nghenisa moya. Timitsu leti ti va ni swivumbeko swo hambana-hambana. Tin’wana ti vitaniwa timitsu ta matsolo, hikuva ti hluka ti huma emisaveni kutani ti goveka ti tlhela ti nghena emisaveni, ti khotseka ku fana na tsolo loko ri petsiwile.

Timitsu tin’wana ti huma emisaveni ti lo thwii. Timitsu leti seketelaka murhi leti hi ku famba ka nkarhi ti endlaka leswaku murhi wu kota ku yima, ti mila ensinyeni. Timitsu tin’wana ti nava ehenhla ka misava. Timitsu leti to hambana-hambana a ti pfuni mirhi leswaku yi hefemula ntsena kambe ti tlhela ti endla leswaku yi kota ku tiya emisaveni leyi tsakamaka.

Ndlela Leyi Yi Tswalanaka Ha Yona

Mirhi yin’wana ya mangrove yi tswala mihandzu leyikulu ya xirhendzevutana leyi nga ni tinyungu to tala leti nga ni swivumbeko swo hambana-hambana. Loko mihandzu ya kona yi wupfile ya baleka, yi hangalasa tinyungu ta yona ematini. Tin’wana ta khukhuriwa hi mati, eku heteleleni ti ya kuma ndhawu leyi ti nga milaka eka yona.

Tinyungu ta mirhi yin’wana ya mangrove ta mila hambiloko ta ha ri emurhini lowu nga mutswari wa tona. Sweswo a swi tolovelekanga eka mirhi yo tala leyi nga kona laha misaveni. Mirhi leyi ya mangrove yi humesa swimilana leswi sukaka emurhini swi wela ematini kutani swi khukhuriwa ku ringana tin’hweti to hlayanyana kumbe lembe swa ha lavana ni ndhawu leyi swi nga dzimaka timitsu ta swona eka yona.

Ndlela leyi swimilana leswi swi papamalaka ha yona yi endla leswaku swi olova ku fika swi mila ematini ya munyu lama pfanganeke ni yo tenga, ku nga ndhawu leyi swi kulaka kahle eka yona. Swi papamala swi etlele kunene ematini ya munyu wo tala, kambe loko swi nghena eka mati ya munyu lama pfanganeke ni yo tenga, swi papamala swi yime kunene naswona swa olova leswaku swi dzima timitsu ta swona endzhopeni.

Yi Pfuna Swiharhi Ni Swimilana

Mirhi leyi yi va xisekelo xa fambiselo leri rharhanganeke ra swakudya. Matluka lama waka emirhini ya mangrove ni swimila leswi boleke leswi a swi ri emirhini yoleyo i swakudya swa switsongwatsongwana, kasi switsongwatsongwana sweswo swi dyiwa hi swiharhi swin’wana. Swilo swo tala leswi hanyaka swi tshama ekhwatini ra mangrove, swi kuma swakudya kona, swi tswalelana kona kumbe swi kurisela vana va swona eka rona.

Hi xikombiso, swinyenyana swa madzana-dzana swi aka swisaka swa swona eka mirhi ya mangrove kumbe swi dyela kona hambi ku ri ku wisela eka yona hi nkarhi wa ku rhurha ka swona. Le tikweni ra Belize ntsena ku ni mixaka ya swinyenyana yo tlula 500 eka mirhi ya mangrove ya kwalaho. Tinhlampfi to tala ti sungula vutomi bya tona eka mirhi leyi kumbe ti titshega hi yona leswaku ti kuma swakudya. Mixaka ya tinhlampfi yo tlula 120 yi phasiwile le khwatini ra mirhi leyi ra le Sundarbans exikarhi ka Indiya na Bangladesh.

Mirhi yin’wana na yona ya mila emakhwatini ya mangrove. Le ribuweni ra le vuxeni bya Australia, ku kumiwe mixaka ya 105 ya mirhi leyi vuriwaka lichen leyi mileke exikarhi ka mirhi ya mangrove. Swimila leswi vuriwaka ti-fern, ti-orchid, maphakama ni swimilana swin’wana swi kula kahle exikarhi ka mirhi ya mangrove. Kunene, mirhi leyi ya mangrove leyi nga kona laha misaveni yi pfuna swinene eka swimilana ni swiharhi—ku suka eka mirhi ya lichen ku ya eka tiyingwe—ni le ka vanhu.

Yi Pfuna Vanhu Hi Tindlela To Tala

Ku tlhandlekela eka ku pfuneta eku hlayiseni ka mbango, mirhi ya mangrove yi pfuna hi swilo swo tala hi ndlela leyi kongomeke kumbe leyi nga kongomangiki, yi tirhisiwa tanihi tihunyi, malahla, titanini, furu ni murhi wo tshungula. Swilo leswi dyiwaka swo tanihi tinhlampfi, ti-crustacean, ti-mollusk ni vulombe swa kumeka emirhini leyi. Entiyisweni, vatluti van’wana a va anakanya leswaku tinhlampfi leti vuriwaka ti-oyster ti kulela emirhini leyi hikuva a ti hlengeletiwa eka mirhi ya mangrove hi ku olova loko timitsu ta yona ti nga nghenanga ngopfu ematini.

Mirhi leyi yi tlhela yi humesa swilo leswi tirhisiwaka etifemeni swo tanihi maphepha, mapesa, madzovo ni swo aka ha swona. Tindhawu tin’wana leti vuyeriwaka eka mirhi leyi ti katsa to phasa tinhlampfi ni ta vuvalangisi.

Hambileswi makhwati ya mangrove ma yaka ma tekiwa ma ri ya nkoka, ma le ku heleni naswona ku ringanyetiwa leswaku lembe ni lembe ku herisiwa tihekitara ta 100 000. Hakanyingi makhwati lawa ma herisiwa leswaku ku ta kumeka ndhawu ya swilo leswi vonakaka swi nghenisa mali swinene, swo tanihi ndhawu yo rima eka yona ni ku aka tiyindlu. Loko vanhu vo tala va anakanya hi nhlangasi leyi nga ni mirhi ya mangrove va anakanya hi ndhawu ya ndzhope, yo nun’hwa, leyi taleke tinsuna leyi faneleke yi papalatiwa.

Hambiswiritano, ntiyiso hileswaku mirhi ya mangrove i ya nkoka swinene, naswona yi ponisa vutomi. Timitsu ta yona to hlawuleka leti nga ngheniki emisaveni ni timitsu ta yona to leha leti sefaka munyu ti endle fambiselo leri fuweke ni leri rharhanganeke ra ikholoji. I ya nkoka eka tindhawu to phasa tinhlampfi leti nga le ribuweni, eka vatsemi va timhandzi ni le ka swiharhi. Nakambe yi sirhelela tindhawu ta le timbuweni leswaku ti nga vi na nkhukhulo hi ku hunguta matimba ya swidzedze leswi nga dlayaka vanhu va magidi. Kunene, hi fanele hi yi teka yi ri ya nkoka mirhi ya mangrove!

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ku Lava Vulombe eMirhini Ya Mangrove

Khwati lerikulu ngopfu ra mirhi ya mangrove emisaveni ri le Sundarbans, ku nga xiphemu xa Tiva lerikulu ra Ganges, leri tsemakanyaka tiko ra Indiya ni ra Bangladesh. Vanhu van’wana lava tshamaka kwalaho i Vamowalis, lava kumaka swakudya swa vona emirhini ya mangrove. Ntirho wa vona i yin’wana ya mintirho leyi nga ni khombo swinene etikweni.

Vamowalis va hanya hi ku lava vulombe. Lembe ni lembe hi April na May va nghena emakhwatini ya mirhi ya mangrove va lavana ni swihlenge swa tinyoxi letikulu. Tinyoxi ta kona i tikulu, ti kula ti va kwalomu ka tisentimitara ta mune. Nakambe ta leva swinene, ku vuriwa leswaku ti dlaya ni tindlopfu!

Hikwalaho vanhu lava lavanaka ni vulombe va khoma swisana swa mintsandza ya mangrove, leswi musi wa swona wu hangalasaka tinyoxi. Vanhu lava lavaka vulombe lava tlhariheke va hakuta va siya xihlenge xin’wana leswaku tinyoxi ti kota ku tlhela ti endla swihlenge swin’wana, hi ku endla tano va kota ku byi hakuta lembe ni lembe.

Tinyoxi a hi tona ntsena leti xungetaka vanhu lava lavaka vulombe. Swilo swin’wana leswi va xunguteka i tingwenya ni tinyoka leti nga ni vuxungu, leti tshamaka emirhini ya mangrove. Nakambe, makhamba ma nga ha tumbelela vanhu lava hakutaka vulombe leswaku ma va hlasela loko va huma ekhwatini va khome vulombe ni mhula. Hambileswi swilo leswi swi nga ni khombo eka vona, kambe lexi nga ni khombo lerikulu i yingwe leyi vuriwaka Royal Bengal. Lembe ni lembe, swiharhi leswi swi dlaya vahakuti va vulombe vo ringana 15 na 20.

[Xihlovo Xa Kona]

Zafer Kizilkaya/Images & Stories

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Mirhi ya mangrove ni swihluke swa yona swi kula kahle endhawini leyi swimilana swo tala swi nga taka swi nga hanyi eka yona

[Swihlovo Swa Kona]

Top right: Zach Holmes Photography/Photographers Direct; lower right: Martin Spragg Photography (www.spraggshots.com)/Photographers Direct