A Swo va Tithoyi Ntsena

VAEGIPTA va swi endle hi mapulanga, Majapani ma swi endle hi maphepha lama petsiweke, Majarimani ma swi endle hi vumba kasi Maeskimo ma swi endle hi madzovo ya tintini. Vanhu lavakulu va swi hlengeleta. Vana va swi rhandza ngopfu. Xana i yini swilo leswi? I swipopana.

The World Book Encyclopedia yi ri: “Swilo swo tala leswi fanaka ni swipopana swa le minkarhini ya khale a swi ri ni masalamusi kumbe swi tirhisiwa evukhongerini, a ku nga tlangiwi ha swona.” Vaegipta va khale a va penda swiambalo leswi a va swi nameka eka timhandzi letitsongo leti nga ni xivumbeko xa swilo swo tluta ha swona kutani va swi khavisa hi vuhlalu lebyi endliweke hi vumba lebyi boheleriweke eka swintambyana, leswi a swi fanekisela misisi. A va veka swipopana leswi emasirheni ya vafi va vona va anakanya leswaku swi ta va malandza ya vona eka vutomi bya vona endzhaku ka rifu. Vanhu lava lavaka ku tirihisela va le West Indies a a va tlhoma tiphini eka swipopana swa vungoma va tshemba leswaku swi ta vavisa valala va vona.

Eka mindhavuko yo tala swipopana a swi tirhisiwa eka minkhuvo leyi endleriweke ku tiyisekisa leswaku vavasati va veleka. Hi xikombiso, le Greece wa khale vanhwanyana a a va siya swipopana swa vona ealitarini ya Artemi, xikwembu-kati xa ku velekisa, emahlweninyana ko va va tekiwa. Namuntlha, vavasati va rixaka ra Vaashanti le Ghana, laha Afrika, va bohelela xipopana emasengeni ya vona va ri ni ntshembo wa leswaku xi ta va pfuna ku tswala vana vo saseka. Vanhwanyana van’wana va le Siriya va hayeka swipopana emafasitereni ya vona va kombisa vanhu leswaku se va kurile lerova va nga tekiwa.

Lembe ni lembe hi March 3 le Japani ku tirhisiwa swipopana eka nkhuvo lowu vuriwaka Hina Matsuri, kumbe Nkhuvo wa Swipopana. Japan—An Illustrated Encyclopedia yi vula leswaku nakambe nkhuvo lowu wu tiviwa tanihi nkhuvo wa vanhwanyana, lowu “humaka eka mindhavuko yo hambana-hambana.” “Wun’wana wa yona i nkhuvo wo tibasisa wa Machayina lowu a wu endleriwa enambyeni loko hi n’hweti ya vunharhu ya ku rhendzeleka ka n’weti. Hi nkarhi wa Heian (794-1185) vanhu va le xigodlhweni a va vitana vangoma hi siku ra vunharhu ra n’hweti ya vunharhu leswaku va susela thyaka ra vona eka swifaniso swa maphepha . . . , leswi a swi hoxiwa enambyeni kumbe elwandle.”

Swipopana Leswi Nga Tithoyi

Hi nkarhi wa Edo le Japani hi (1603-1867), swipopana leswi a a swi endleriwe vana a swi endliwa swi fana ni vanhu va xiviri kutani swi ambexiwa swiambalo swo hambana-hambana. Mixaka yin’wana ya swipopana a yi endliwa yi kota ku famba loko yi kokiwa hi tintambu, swipiringi, swivhilwana na hi timhandzi. Muxaka wun’wana wa swipopana leswi a wu kota ku tlakula khapu ya tiya wu yisela muendzi kutani wu vuya ni khapu leyi nga riki na nchumu!

Nsonga-vutivi wun’wana wu vula leswaku le matikweni ya le Vupela-dyambu emahlweni ka va-1700 “vutsongwana a byi nga ri kona ku fana ni namuntlha. Vana a va tekiwa tanihi vanhu lavakulu naswona a ku languteriwa leswaku va tikhoma ku fana na vona.” A ku endliwa swipopana swo tala swa vanhu lavakulu ni swa vana. Kambe, hi va-1800 swi xiyiwile leswaku i swa nkoka leswaku vana va kuma nkarhi wo tlanga leswaku va ta kula. Hikwalaho ka sweswo, tifeme to endla swipopana le Yuropa ti kurile.

Tiko ra Austria a ri famba emahlweni hi ku endla swipopana hi nkarhi wolowo. Hi 1824, vaendli va swipopana va le Jarimani va endle leswaku swipopana swa vona swi kota ku vula swi ku, “mama” na “papa.” Hi ku famba ka nkarhi hi lembe-xidzana rero, va endle swipopana leswi kotaka ku famba. Thomas Edison wa le Amerika loyi a nga musunguri wa swilo u endle muchini wo rhekhoda lowutsongo swinene lowu endleke swipopana swin’wana swi vonaka onge swi kota ku vulavula. Hi ku famba ka nkarhi, Mafurwa ma endle xipopana lexi ma xi vitaneke Bébé Gourmand, lexi a xi kota ku dya swakudya. Ma tlhele ma kuma ndhuma hi ku endla swipopana leswi a swi xavisiwa swi ambale swiambalo swo saseka. Lava nga ni swipopana leswi a a va swi xavela swilo swo tanihi swikamu, voya, swiberisa moya ni fanichara.

Hi lembe-xidzana ra vu-20 ku endliwe swipopana swo tala swinene. Hi va-1940, ku endliwa ka plasitiki ku endle leswaku vaendli va swipopana va endla leswo chipa kambe swi endliwe hi ndlela yo rharhangana. Swipopana swa plasitiki leswi vitaniwaka Barbie swi sungule ku xaviwa ngopfu ku sukela loko swi sungule ku xavisiwa hi 1959. Ku xavisiwe swo tlula biliyoni yin’we, naswona hi lembe ra 1997 ntsena muendli wa swona u kume mali yo ringana R12,2 wa magidi ya timiliyoni.

Swipopana Swi Tirhisiwa Tanihi Vadyondzisi

Maindiya ya le Pueblo leyi nga le dzonga-vupela-dyambu bya United States a ma tirhisa swipopana leswi vatliweke hi timitsu ta murhi wa cactus kumbe muphayini leswaku ma dyondzisa vana va wona hi ta swikwembu swa wona swa hava swa rixaka. Hi nkarhi wa nkhuvo wo hlawuleka, xirho xin’wana xa rixaka rolero a xi ambala ni ku tiendla xin’wana xa swikwembu swa vona. Endzhaku ka sweswo, vatswari a va nyika vana va vona xipopana lexi fanaka ni xikwembu xolexo leswaku loko va ri karhi va xi tlangisa va tolovelana ni xikwembu xolexo.

The World Book Encyclopedia yi vula leswaku swipopana swi “endla leswaku n’wana a kota ku tiphofula loko a twe ku vava, a hlundzukile ni loko a titwa hi ndlela yin’wana. Loko vana va tlanga hi swipopana va kota ku tilulamisela mintirho leyi va tshembaka leswaku va ta yi endla loko se va kurile.” Xipopana xin’wana lexi kombisiwaka hi Siku ra Nkhuvo wa Vana lowu endliwaka le Japani hi n’hweti yin’wana ni yin’wana ya May a xi kombisa jaha leri ambaleke swiambalo swa nyimpi swa ndhavuko wa kwalaho. Xipopana xa kona a xi tirhisiwa tanihi xikombiso xo khutaza vana va vafana leswaku va kula hi ku ya hi ndhavuko wa kwalaho, va tiyile, va va vanhu lava xiximiwaka hi vanhu.

Leswi vana va rhandzaka ngopfu swipopana swa vona, vatswari vo tlhariha va ta wu teka wu ri wa nkoka swinene nkucetelo lowu swipopana swi nga ha vaka na wona eka ku kula ka vana va vona. Hi xikombiso, van’wana va vula leswaku ndlela leyi swipopana swo karhi swi langutekaka ha yona ni swiambalo swo tala leswi swi nga na swona swi nga ha va ni nkucetelo wo biha eka vanhwanyana. Wansati un’wana u vule leswaku swipopana swo tano swi nga onha “swinhwanyetana hikuva swi swi khutaza leswaku swi karhateka ngopfu hi ndlela leyi swi langutekaka ha yona ni ku ambala hi ndlela leyi nga tolovelekangiki ematshan’weni yo khathala hi vumunhu bya swona.”

A swi kanakanisi leswaku munhu wihi na wihi loyi a tshameke a vona vana va tlanga hi swipopana hambi swi endliwe hi malapi, maphepha, timhandzi, plasitiki kumbe swilo swin’wana, u swi xiyile leswaku a swo va tithoyi ntsena. Vana va swi teka swi ri munghana, munhu wo tlanga na yena ni loyi va nga n’wi tshembaka loko va ha ri vatsongo.

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

Ku Tsakeriwa Nakambe Ka Swipopana Swa Khale

Ku hlengeleta swipopana ku sungule ku va ni ndhuma swinene. Hi va-1970 ku dume ngopfu lerova ku sungule mabindzu ya ku swi hlengeleta ematikweni yo hambana-hambana. Vanhu lava hlengeletaka swipopana va ringeta ku kuma swipopana swo chipa leswi endliweke hi plasitiki leswo chipa kumbe swipopana leswi kalaka swo tanihi leswi vuriwaka Kämmer na Reinhardt. Xin’wana xa swipopana leswi, lexi endliweke le Jarimani eku sunguleni ka va-1900, xi xavisiwe hi R1,9 wa timiliyoni! Swipopana swin’wana swo tala leswi hlengeletiweke a swi ri le Muziyamu ya Tiko ya Strong yo Tlanga eka yona leyi nga edorobeni ra Rochester, le New York, eU.S.A. laha a ku ri ni swipopana swa kwalomu ka 12 000.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Swipopana Lexi Endlaka Vatswari Va Nga Dyi Byi Rhelela

Xana vatswari va nga va sirhelela njhani vana va vona eka nkucetelo wo biha wa swipopana swin’wana? The Washington Post yi vilerile yi ku: “Tindhawu ta vuhungasi ni vaendli va tithoyi a va lavi ku rhwala vutihlamuleri byihi na byihi naswona a va tiyimiselanga ku cinca, ku fana ni leswi tifeme ta fole a ti swi endla khale.” Swi le rivaleni leswaku vatswari va fanele va va ni vutihlamuleri.

Bibele yi lerisa vatswari leswaku va letela vana va vona siku ni siku hi ndlela leyinene. (Deteronoma 6:6-9; Swivuriso 22:6) Xana vatswari va nga va letela njhani vana va vona hi ndlela leyi nga ta va sirhelela eka nkucetelo wo biha wa swipopana swin’wana? Manana un’wana u vule leswaku u hlayele n’wana wakwe wa nhwanyana hi ta maambalelo lamanene lama hlamuseriweke eka 1 Timotiya 2:9, kutani a burisana na yena hi mhaka leyi. Va burisane hi ndlela leyi:

Manana: Xana swipopana leswi swi languteka ku fana ni n’wana kumbe wansati?

Nhwanyana: Ku fana ni wansati.

Manana: Ha yini u vula tano?

Nhwanyana: Hikuva swi ni mimiri yo fana ni ya vavasati, naswona swiambalo ni tintangu ta swona i ta vavasati.

Manana: U tiyisile. Kutani endzhaku ko hlaya hi mhaka leyi ha ha ku yi hlayaka eBibeleni, xana u anakanya leswaku swiambalo leswi ambariweke hi swipopana leswi hi leswi faneleke swi ambariwa hi Vakreste?

Nhwanyana: Doo!

Manana: Ha yini?

Nhwanyana: Hikuva swiketi swa kona swi kome ngopfu, . . . swikipa swa kona swi humesa swifuva, . . . naswona swiambalo swa kona swa manya.

A swi kanakanisi leswaku swi lava matshalatshala leswaku u dyondzisa vana va wena misinya ya milawu ya Xikwembu leswaku va tiendlela swiboho. Kambe swa pfuna swinene! Vatswari vo tala va vuyeriwile eka mpfuno lowu kumekaka ebukwini leyi nge Dyondza Eka Mudyondzisi Lonkulu, leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha leswaku yi pfuna vatswari va dyondzisa vana va vona misinya ya milawu ya Xikwembu.

Wa rhambiwa leswaku u tikumela buku leyi ya matluka ya 256 leyi nga ni swifaniso swo saseka hi ku tsalela eka Timbhoni ta Yehovha, Private Bag X2067, Krugersdorp, 1740, South Africa. Kombisa leswaku u tsakela ku kuma buku leyi nge Dyondza Eka Mudyondzisi Lonkulu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Xipopana xa le Japani xi ri karhi xi yisela munhu tiya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Xipopana xa le Furwa

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 26]

Top: © SHOBEI Tamaya IX; middle: Courtesy, Strong National Museum of Play, Rochester, New York; bottom: © Christie’s Images Ltd