Tindzalama Letitsongo Swinene Ta Le Niihau

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE HAWAII

HI VUXIKA byin’wana ni byin’wana, magandlati lama vangiwaka hi swidzedze ma ba ribuwa ra le Niihau, ku nga “Xihlala Lexi Yirisiweke” xa le Hawaii. Swikhamba swa tihumba swa ntsandza-vahlayi swi khukhuleriwa etimbuweni tin’wana hi magandlati. Xihlala xa Niihau lexi nga swikwere khilomitara swa 180, hi xona lexitsongo ngopfu eka Swihlala swa nkombo swa le Hawaii leswi ku tshamaka vanhu eka swona. Kutani swa fanela leswaku xihlala lexi xa vholkheno xi va kaya ra tindzalama tin’wana letitsongo ngopfu leti nga kona laha misaveni—timbamba to xonga ta le Niihau.

Ku hambana ni xihlala xa Kauai lexi nga tikhilomitara ta 27 ku ya en’walungu-vuxa, lexi nga kusuhi swinene ni xa Niihau, xihlala xa Niihau xi le ndhawini leyi nga hansi leyi nga kwandzasi. Kambe ha yini xi vitaniwa Xihlala Lexi Yirisiweke? Xihlala xa Niihau a xi lawuriwi hi hulumendhe naswona a ku yi mani na mani eka xona a nga pfumeleriwanga. Vanhu va le xihlaleni lexi lava kotaka ku tiwundla, a va na gezi, a va na tipompi ta mati, a va na switolo ni poso. Leswaku va ringeta ku hlayisa ndhavuko wa vona wa khale, vanhu va kwalomu ka 230 va le matiko-xikaya va le Hawaii lava tshamaka kwalaho va vulavula ririmi ra le Hawaii. Loko va nga ri eku riseni ka tinyimpfu ni tihomu, vo tala va va va ri karhi va gongondzela “tindzalama” ta vona, ku nga timbamba letitsongo swinene.a

Hi tinguva leti kufumelaka ta tin’hweti ta vuxika le Hawaii, mindyangu yi famba hi milenge kumbe hi swikanyakanya emagondzweni yo pfumala xikontiri yi ya etimbuweni leti nga thyakisiwangiki naswona ti nga ni matamba, laha yi hetaka tiawara to tala siku ni siku yi ri karhi yi rhwalela timbamba. Loko se timbamba ti hlengeletiwile, ta hangalasiwa endzhutini leswaku ti oma. Endzhakunyana ta hlawuleriwa, ti hambanisiwa kutani ku endliwa vuhlalu hi tona. Eswihlaleni leswi ku nga ni swimilana, vuhlalu byo tala byi endliwa hi swiluva. Le Niihau, timbamba ti tirha tanihi “swiluva.”

“Tindzalama” Leti Humaka eLwandle

I khale timbamba ti tirhisiwa tanihi tindzalama le Hawaii. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-18, vavalangi va lwandle—ku katsa na James Cook loyi a a ri Muchayeri wa xikepe—va kume swilo swo khavisa leswi endliweke hi timbamba naswona va tsale hi ta swona eka tibuku ta vona. Va tlhele va vuya ni swikombiso, leswi swin’wana swi nga ha endleka a swi huma le Niihau. Loko nkarhi wu ri eku fambeni, vuhlalu bya le Niihau byi sungule ku rhandziwa hi vavasati va xiyimo xa le henhla va le Hawaii, ku katsa ni swicini hambi ku ri vanhu va le vuhosini. Hi lembe-xidzana ra vu-20, hikwalaho ka switolo leswi xavisaka swilo swo xonga swa le ndhawini ya kwalaho, tindhawu to valangisa ni masocha lama hundzeke hi le Hawaii hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, va hangalase “tindzalama” leti to hlawuleka ehandle ka le Hawaii. Namuntlha vuhlalu byo xonga lebyi tshameke byi duma ngopfu le Hawaii byi ambariwa hi lava byi rhandzaka ematikweni ya le kusuhi ni ya le kule.

Timbamba leti hakanyingi ku endliwaka vuhlalu bya le Niihau ha tona ti vitaniwa momi, laiki na kahelelani ta le Hawaii. Ku hambana-hambana ka muhlovo wa tona swi tsakisa vaendli va vuhlalu—hi ntolovelo ku nga vavasati—lava endlaka vuhlalu byo xonga swinene hi vukheta lebyikulu. Tiperela to hambana-hambana ta mixaka ya kwalomu ka 20, ta xivumbeko xo hambana leti vuriwaka momi ta tirhisiwa, ku suka eka leto hatima to basa ku ya eka ta buraweni wo dzwihala. Loko ti rhungeleriwe eka vuhlalu lebyi durhaka swinene lebyi vuriwaka Lei Pikake, timbamba leti vuriwaka momi leti nga titsongo—ti lehe khume wa timilimitara ntsena—ti humesa vuhlalu lebyi langutekaka ku fana ni swiluva leswi nun’hwelaka kumbe swiluva leswi vitaniwaka pikake.

Swintambyana swo tala swa timbamba leti hatimaka leswi fanaka ni rhayisi naswona swi vitaniwaka laiki hakanyingi vatekiwa va sasekisiwa hi swona le Hawaii. Timbamba leti ti ni mivala yo hambana-hambana, tin’wana i to basa paa, tin’wana i ta muvala wo fana ni rimhondzo ra ndlopfu kasi tin’wana ti ni mikhwalalati ya buraweni. Timbamba leti vitaniwaka kahelelani, kumbexana ti thyiwe vito ra hosi ya khale ya le Hawaii, ti lehe timilimitara ta ntlhanu. Muxaka lowu wa timbamba lowu nga ni xivumbeko xa xifunengeto xa nhloko swa tika swinene ku wu rhungelela, naswona vuhlalu lebyi endliweke hi tona bya durha swinene. Ti ni mivala yo hambana-hambana, ku ni ta muvala wa xivunguvungu lexi dzikeke ni leta muvala lowu nga tolovelekangiki, wa pinki leyi nga dzikangiki, leti durhaka ku tlula mivala leyin’wana minkarhi leyi phindhiweke kanharhu.

Ku Endla Vuhlalu Hi Timbamba Ta Le Niihau

Loko murhungi wa vuhlalu se a hlawule muxaka wa vuhlalu lebyi a nga ta byi endla, u susa sava leri nga eka timbamba kutani a ti boxa timbhovo. Hambileswi a tirhaka hi vukheta na hi vutshila, mbamba yin’we eka tinharhu ya tshoveka. Kutani u fanele a va ni timbamba tin’wana leswaku a hetisa vuhlalu byin’we leswi nga ha tekaka malembe yo tala! Loko a rhungelela vuhlalu lebyi u tirhisa harani leyi tiyisiweke hi semendhe leyi hatlaka yi oma kumbe mhula wa tinyoxi. Hi ntolovelo, mbamba leyi fanaka ni kunupu, yo tanihi leyi vuriwaka sundial kumbe puka, ya rhungeleriwa emakumu ka xintambyana ha xin’we kutani ku engeteriwa mbamba yin’we kumbe timbirhi ta cowrie laha ku hlanganisiwaka makumu ya kona.

Ku ni tindlela to tala swinene to rhungelela vuhlalu lebyi endliweke hi timbamba. Mixaka ya kona yi katsa vuhlalu lebyi nga ni xintambyana xin’we lebyi endliweke hi timbamba to basa leti vuriwaka momi leti leheke tisentimitara ta 150 ku ya eka 190, byin’wana byi endliwa hi timbamba ta madzana to hambana-hambana leti vuriwaka kahelelani, naswona ku ni harhi leyi endliwaka hi ndlela leyi rharhanganeke—yin’wana ku hlanganisiwa timbamba to hambana-hambana ni tinyungu to karhi. Ku rhungelela vuhlalu swi lava vukheta lebyikulu, swi dya nkarhi naswona swi karharisa mahlo. Kambe varhungi va vuhlalu va le Niihau lava lehisaka mbilu nkarhi ni nkarhi va rhunga vuhlalu byo saseka lebyi nga tolovelekangiki. Vuhlalu ha byin’we byi hlawulekile, naswona swa twisiseka leswaku ha yini byi nga durhaka ku fana ni tindzalama ta risima ni swilo swo tibombisa ha swona swa khale, byin’wana byi durha magidi ya tirhandi.

Ku hambana ni swihlala leswin’wana, xihlala xa Niihau a xi na mirhi yo tala kumbe vanhu vo tala, naswona xi le makumu ka Hawaii. Kambe hikwalaho ka vanhu lava endlaka vuhlalu lava nga ni vutshila, vanhu lava tshamaka ekule swinene ni timbuwa leti nga ni masana ta le Niihau va nga avela van’wana tindzalama to xonga leti humaka eka “Xihlala Lexi Yirisiweke.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Timbamba leti omisiweke ta hlawuriwa, ivi ku endliwa vuhlalu byo xonga hi tona

[Xihlovo Xa Kona]

© Robert Holmes 

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Vuhlalu lebyi rhungiweke hi timbamba leti vuriwaka “momi”

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

© drr.net