Lexi Endlaka Xi Vitaniwa Xihlala Lexikulu

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE HAWAII

LOKO vanhu va anakanya hi Swihlala swa le Hawaii, xana ku ta yini emianakanyweni ya vona? Kumbexana va anakanya hi timbuwa leti nga ni sava ro basa, mati yo tenga, mincindzu ya khokhonati leyi biwaka hi moya yi ya hala ni hala ni ku etlela evhurandhini hi vusiku byo kufumela laha ku lumekiweke rivoni leritsongo. Loko u tisa swakudya swa le Polynesia leswi nga ni xihenga, poi, saladi ya nhlampfi leyi vuriwaka salmon leyi nga swekiwangiki ni nguluve leyi phutseriweke hi matluka ya mubanana leyi swekeriweke ehansi, sweswo swi hlamusela ndlela leyi Swihlala swa le Hawaii swi nga xiswona. Loko munhu a ri endhawini yo fana ni leyi u titwa a enerisekile swinene.

Kambe loko vanhu vo tala va ri eHawaii a va tsakisiwi hi sweswo ntsena. Xo sungula, xihlala xa Hawaii xi vuriwa Xihlala Lexikulu hikuva u nga nghenisa swihlala leswin’wana leswikulu leswi nga le Swihlaleni swa Hawaii—leswi katsaka xihlala xa Oahu, Maui ni xa Kauai—ivi swi nghena kahle eka Xihlala Lexikulu! Xihlala lexi, lexi hlamarisaka xi teka swikwere khilomitara swa 10 432 naswona xa ha kula. Kambe sweswo hi ta vuya hi vulavula ha swona.

Ndhawu Ya Kona Ni Maxelo

Leswi Xihlala Lexikulu xi nga le dzongeni swinene, xi ni maxelo lama holeke. Mahiselo lama tolovelekeke ya ninhlikanhi etindhawini ta vavalangi leti nga le ribuweni ma sukela kwalomu ka 26,66 ku ya eka 29 wa tidigrisi Celsius hi ximumu (May ku ya eka October) ku ya kwalomu ka 21,11 wa tidigrisi Celsius hi xixika (November ku ya eka April), naswona mahiselo lama tolovelekeke nivusiku ma fika exikarhi ka 15 ku ya eka 18 wa tidigrisi Celsius. Hi ntolovelo, le xifundzheni xa Kona, etlhelweni ra xihlala leri nga karhatiwiki hi moya, ku tala ku tshama ku tlhave dyambu, kasi le Hilo, tlhelo leri hungiwaka hi moya ku na ngopfu timpfula.

Maxelo lama hisaka ni misava leyi noneke leyi nga ni nkuma wa vholkheno swi endla leswaku ku va ni mihandzu ni matsavu yo tala. Ku tele mimango yo nandziha, mapopo, tinhlantswa ni mihandzu yin’wana yo tala leyi nga tolovelekangiki swin’we ni swiluva swo saseka leswi vitaniwaka ti-orchid ni ti-anthurium. Misinya ya timongo leti vitaniwaka macadamia ni swimilana swa kofi swi tele. Kofi ya le Kona yi dume swinene emisaveni. Vanhu lava xavisaka kofi lava humaka etindhawini to hambana-hambana va khitikanela eNkhubyeni wa Kofi wa le Kona wa lembe na lembe leswaku va ya ringa kofi yoleyo va tlhela va yi oda.

Xihlala lexi Lexikulu xi ni tindhawu leti nga ni maxelo yo hambana-hambana yo tanihi khwati leri tlhumeke, mananga ni ndhawu leyi nga rivala. Makhwati ma kumeka evuxeni bya xihlala lexi, endhawini leyi rhandziwaka hi timpfula. Swinyenyana swo tala leswi humaka ematikweni man’wana swi kumeka kwalaho naswona ku ni ti-fern ni mixaka yo hambana-hambana ya swiluva swa nhova leswi vuriwaka ti-orchid. Mpfula leyi naka lembe na lembe le xifundzheni xa Kona-Kohala yi endla 25 wa tisentimitara kasi leyi naka lembe na lembe le Hilo yi endla 250 wa tisentimitara.

Kilauea—Vholkheno Leyi Nga Ha Bulukaka Rini Na Rini Kambe Yi Rhuleke

Ku ni tivholkheno ta ntlhanu le xihlaleni lexi—Mauna Loa, Mauna Kea, Kilauea, Kohala na Hualalai. Vito leri nge Kilauea hi ku kongoma ri vula leswaku “Ku Hlanta Swinene.” Hi 1979 vholkheno ya Kilauea yi buluke hi ndlela yo hlamarisa. Ku sukela hi 1983 a yi tshamela ku humesa ndzhope wo tshwuka. Yi onhe madoroba manharhu lama nga le kusuhi ni ribuwa kambe yi pfule ndhawu leyikulu leyintshwa.

Loko ndzhope lowu wu fika elwandle wu ri ni pongo lerikulu, wu vanga nkahelo ni musi swin’we ni mapapa ni sava lerintshwa ra ntima etimbuweni. Hi ntolovelo vholkheno ya Kilauea u nga yi vonela ekusuhi handle ko humeleriwa hi khombo.

Vholkheno ya Mauna Kea leyi rhuleke, hi yona ntshava leyi leheke swinene exihlaleni lexi hikuva yi lehe 4 205 wa timitara, yi tlulanyana vholkheno ya Mauna Loa, leyi leheke 4 169 wa timitara. Hambiswiritano, loko yi pimiwa etshakwini ra lwandle, Mauna Kea hi yona ntshava yo leha swinene emisaveni, yi tlula 9 000 wa timitara ku suka evuandlalweni bya lwandle. Hi hala tlhelo, vholkheno ya Mauna Loa yi hambanile ni letin’wana hikuva hi yona ntshava leyikulu swinene emisaveni, leyi hlanganisaka mpfhuka lowu ringanaka 40 000 wa tikhubiki khilomitara.

Swilo Swo Hambana-hambana Leswi Vaendzi Va Nga Swi Endlaka

Hakanyingi hi xixika gamboko yi wela eka vholkheno ya Mauna Kea, hikwalaho yi fambisana ni vito ra yona ro duvulela ra Ntshava yo Basa. Vaaki va kwalaho va tshwiririka eayisini yoleyo, hambileswi mawa lama nga ni maribye ma endlaka ntlangu wolowo wu va ni khombo. Sweswi ku dzimiwe titheleskopu ta 13 leti nga ni matimba swinene emisaveni hinkwayo enhlohlorhini ya Ndhawu ya Van’wasayense ya le Mauna Kea, naswona ti yimela matiko ya 11.

Le ribuweni ra Xihlala Lexikulu, ku ni swilo swo tala swo tihungasa ha swona. Vanhu va nga tlangela ematini lembe hinkwaro hikuva moya ni mati ya le lwandle swi tshama swi ri karhi swi kufumela. Etimbuweni leti ku ni leti nga ni sava ro basa leri rhandziwaka ngopfu etindhawini to wisela eka tona ku tlhela ku va ni leti nga riki na vanhu vo tala, leti hakanyingi ti endzeriwaka hi vanhu lava fambaka etintshaveni kumbe lava fambaka hi timovha leti kokaka hi mavhilwa ya mune.

Xihlala Lexikulu xi hlawuleke hi tindlela to hambana-hambana—vukulu, laha xi nga kona, maxelo ni mbango. Vanhu va le xihlaleni lexi va ni xinghana va tlhela va khathala hi van’wana naswona va tsakela ku kombisa malwandla ya le Hawaii.

[Mepe eka tluka 16]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

NIHAU

KAUAI

OAHU

HONOLULU

MOLOKAI

MAUI

LANAI

KAHOOLAWE

HAWAII

Hilo

Kohala

Mauna Kea

Hualalai

Mauna Loa

Kilauea

[Xifaniso eka tluka 16, 17]

Ntshava ya Mauna Kea le ndzhaku

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 17]

U.S. Geological Survey/ Photo by T.J. Takahashi