Xihlala Xo Saseka Xa Sava

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE AUSTRALIA

HI 1770, muvalangi wa le Britain Kaputeni James Cook u tlutele evuxeni bya ribuwa ra Australia. Kwalomu ka 150 wa tikhilomitara en’walungwini wa doroba ra manguva lawa ra Brisbane, u hundze xihlala lexikulu lexi a xi tele hi sava, lexi hi ku famba ka nkarhi, xi veke ni vaendzi va 300 000 hi lembe. Hambiswiritano, Cook a nga tinyikanga nkarhi wo xi valanga. Kahle-kahle, yena ni van’wana a va ehleketa leswaku a hi xihlala, ko va nhlonhle. Endzhaku ka malembenyana, muvalangi Matthew Flinders u fike a yima eribuweni ra xihlala lexi. Flinders u tsale a ku: “Leri [i] kwandzasi hakunene.”

Loko Cook na Flinders a vo lo nghena endzeni ka xihlala a va ta va va vule swin’wana leswi hambaneke ngopfu ni leswi va swi vuleke. A va ta va va vone ndhawu leyi nga ni makhwati yo saseka laha ku tshamaka ku na mpfula, mativa ya mati yo tenga, magiyagiya lama nga ni sava ra mivalavala yo saseka ni swiharhi swo hambana-hambana. Xihlala lexi sweswi xi vitaniwaka Xihlala xa Fraser, i xihlala lexikulu swinene xa sava, xa hlamarisa lerova xi tsariwe eka Nxaxamelo wa tindhawu leti welaka eka Ndzhaka ya Misava hi 1992.a

Xi Huma eTintshaveni

Xihlala xa Fraser xi lehe mpfhuka wo ringana 120 wa tikhilomitara xi tlhela xi anama 25 wa tikhilomitara. Xi nave endhawini leyi ringanaka 160 000 wa tihekitara. Ku ni tindhundhuma letikulu ta sava leti leheke 240 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle, leswi swi endla leswaku xihlala lexi xi va xin’wana xa swihlala leswi tlakukeke swinene emisaveni swa muxaka wolowo. I yini lexi endleke ndhundhuma yo hlamarisa swonghasi?

Swi vonaka onge sava ro tala leri vumbeke xihlala lexi ri huma etintshaveni ta Great Dividing Range leti vambaka ni ribuwa ra le vuxeni bya Australia. Hi ku famba ka nkarhi, timpfula letikulu ti fayetele maribye kutani ti rhwala swiphemu swa wona ku suka etintshaveni leti, swi khuluka swi ya emilambyeni kutani swi kongoma elwandle. Kutani mimoya ya le lwandle ni magandlati ma fayetele swiphemu leswi swi va sava, kutani hakatsongo-tsongo ma kukula sava leri ma ri yisa eribuweni ra le n’walungu. Maribye ni misava yin’wana leyi nga le tshakwini ra lwandle a swi siva sava leri, kutani sava ri sungula ku tala ri endla ndhundhuma, hi ndlela yoleyo ku vumbeka Xihlala xa Fraser.

Ku sukela enkarhini wolowo, Lwandle ra Pacific ri ye mahlweni ni ku hlengeleta sava lerintshwa etimbuweni ta xihlala. Kutani moya wu vungelela sava rero ri va swidulu. Swidulu leswi swi nava hi kwalomu ka mitara yin’we hi lembe, swi funengeta hinkwaswo leswi swi nga ndleleni ya swona.

Mativa Lama Nga Riki Na Munyu Ni Makhwati Yo Hlawuleka

Lexi hlamarisaka, eswidulwini swa xihlala lexi ku ni mativa ya 40 ya mati lama nga riki na munyu. Man’wana ya mativa lawa ma tiviwa tanihi swisaka swa mati hikuva ma kumeka ehenhla ka swidulu swa sava. I yini lexi endlaka leswaku mati lawa ma nga phyi? Ku ni matluka, mahanti ni marhavi leswi tshameke ehansi ka tiva naswona swi endlaka leswaku mati ma nga phyi.

Nakambe xihlala lexi xi ni swihlovo, leswi vaka kona loko sava ri vohla. Kutani swihlovo swa kona swi sungula ku pfelela mati.

Mativa ya xihlala lexi ma tatiwa hi timpfula leti naka ta kwalomu ka 150 wa timilimitara hi lembe. Mati lama nga nghenangiki emativeni kumbe ma nga tswongiwangiki hi sava ma khuluka ma ya elwandle. Ku ringanyetiwa leswaku xinambyana xin’we xa le xihlaleni lexi xi chela kwalomu ka ntlhanu wa timiliyoni ta tilitara ta mati hi awara eLwandle ra Pacific.

Xihlala xa Fraser xi tshama xi ri xa rihlaza hileswi xi nga ni mati yo tala. Hi ntolovelo, a ku na makhwati esaveni leri nga riki na swakudya. Kambe Xihlala xa Fraser hi xin’wana xa tindhawu ti nga ri tingani emisaveni laha ku kumekaka makhwati esaveni. Phela, makhwati ya kona ma tshama ma tlhumile lerova ku hundze malembe lama tlulaka 100, ku ri karhi ku tsemeleriwa timhandzi. Vanhu lava rhandzaka makhwati va rhandza misinya yo kota blackbutt, kauri, na tallowwood. Hi 1929, mutsemi un’wana wa timhandzi u te: “Mufambi a nga ha kuma nsinya lowukulu lowu leheke 45 wa timitara . . . Misinya leyi leyikulu yi aname ku sukela eka timitara timbirhi ku ya eka tinharhu.” Misinya yin’wana yo kota nsinya wa satinay ni wa turpentine yi hetelele yi ake marhangu ya Mugerho wa mati wa Suez. Hambiswiritano, namuntlha misinya ya le Xihlaleni xa Fraser a ya ha karhatiwi hi munhu.

Xihlala Lexi Nga Ni Matimu Lama Tsemaka Nhlana

Xihlala lexi xi thyiwe vito endzhaku ka khombo ro karhi. Hi 1836, Kaputeni James Fraser ni nghamu yakwe Eliza, va pone ri ahlamile loko xikepe xa vona Stirling Castle xi pfotlokile elwandle kutani va khukhulekela etimbuweni ta xihlala lexi. Swi vonaka onge vanhu lava a va tshama kwalaho va dlaye kaputeni loyi, kambe Eliza u ve a ponisiwa hi ku famba ka nkarhi. Leswaku va tsundzuka khombo leri, vito ra xihlala lexi ri cinciwile ku suka eka Xihlala xa Great Sandy kutani xi vitiwa Xihlala xa Fraser.

Khombo ri wele ni vaaki vo sungula va le xihlaleni lexi. A ku ri ni nkarhi lowu a ku ri ni Vaaka-tiko vo rhanga vo ringana 2 000 eXihlaleni xa Fraser. Ku vuriwa leswaku a va akeke kahle emirini naswona va ri ni matimba. Kaya ra vona a va ri vitana K’gari kumbe Paradeyisi. Xitori xa Vaaka-tiko vo rhanga va le xihlaleni lexi, lexi vulavulaka hi ku tumbuluxiwa ka xihlala lexi xi vula leswaku xihlala lexi i ndhawu yo saseka ngopfu ku tlula tindhawu hinkwato leti tshameke ti endliwa. Khombo ra kona, swifo swa le Yuropa swi dlaye vanhu vo tala va le xihlaleni lexi. Ku tlula kwalaho, eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu–20, vunyingi bya Vaaka-tiko vo rhanga lava a va sele va rhurhisiwile va ya tshama eAustralia.

Vutumbelo Byo Xonga

Namuntlha xihlala lexi i vutumbelo bya swiharhi. Swin’wana swa swiharhi leswi tivekaka ngopfu leswi kumekaka etikweni leri i ti-dingo—ku nga timhungubye ta le Australia. Timhungubye leti kumekaka eXihlaleni xa Fraser ti hambanile ni timbyana leti kumekaka emakaya naswona a ti talanga le vuxeni bya Australia. Ti nga ha languteka ku fana ni timbyana ta le kaya, kambe a hi timbyana ta le kaya naswona munhu u fanele a va ni vuxiya-xiya ni xichavo loko a ri laha ti nga kona.

Ku ni swinyenyana swa mixaka-xaka yo tlula 300 leswi kumekaka exihlaleni lexi. Ku ni ti-brahminy kites ni magama ya le lwandle ya muvala wo basa lawa ma hahaka ehenhla ka ribuwa ni xinyenyana lexi vuriwaka mavungana lexi khomaka tihlampfi ematini. Swinyenyana leswi endzaka swi katsa Tinghelekele leti tlhotlhorhelaka eSiberia kutani ti haha ti ya edzongeni hi xixika. Swinyenyana leswi swi fika swi wisanyana eXihlaleni xa Fraser swi nga si hetisa riendzo ra swona. Ku tlula kwalano, ku ni vamangadyana lavakulu vo tlula 30 000 lava kuleke ku ringana ni mawukuwuku lawa ma taka ku ta dya vulombe bya misinya leyi rhumbukeke.

Mati lama rhendzeleke Xihlala na wona ma ni swilo swo tala leswi hanyaka, ku katsa ni tinkava-va-nga-heti leti hundzaka ti huma hi le Antarctic ti kongoma eGreat Barrier Reef laha ti mithaka ni ku beka kona. Loko ti vuyela endzhaku, tinkava-va-nga-heti leti ti endla nkombiso wo saseka swinene hi ku yimisa ncila wa tona ti ba mabomu-bomu lamakulu lama u nga ma vonaka u ri ekule swinene—onge hiloko ti losa xihlala lexi xo hlamarisa hakunene!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mimepe leyi nga eka tluka 14]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

LWANDLE RA PACIFIC

Xihlala xa Fraser

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Exineneni, ku sukela ehenhla ku ya ehansi:

Nomu wa Xinambyana xa Kurrnung

Mativa ya 40 ya mati yo tenga eXihlaleni xa Fraser

Xiendlakalo xo hlamarisa—makhwati lama milaka esaveni

[Xihlovo Xa Kona]

Swifaniso hinkwaswo: Courtesy of Tourism Queensland

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

Mhungubye ya le Australia ni “koala”

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of Tourism Queensland

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Ribuwa ra le Xihlaleni xa Fraser leri leheke 120 wa tikhilomitara i rin’wana ra timbuwa letikulu swinene emisaveni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Gama ra le lwandle ra muvala wo basa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Vamavungana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Magumba

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Nkava-va-nga-heti yi ri eku wiseni eriendzweni ra yona ro ya eAntartica

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]

Gama: ©GBRMPA; all other photos except pelicans: Courtesy of Tourism Queensland