Ndzoho Leyi Rhendzelekeke Ni Misava — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Ndzoho Leyi Rhendzelekeke Ni Misava

Matimu ya ku tinyiketela ka wanuna un’wana loyi a a lava ximilana xa kofi ma hlamuseriwa tanihi “matimu lama tsakisaka swinene eku byariweni ka ximilana xa kofi,” hi ku ya hi buku leyi nge “All About Coffee.” Ximilana xexo xin’we xi hoxe xandla swinene eku sunguriweni ka bindzu ra kofi ra manguva lawa leri endlaka R455 wa magidi ya timiliyoni hi lembe, leri tluriwaka ntsena hi bindzu ra petroliyamu emisaveni, hi ku ya hi magazini lowu nge “Scientific American.”

MATIMU lawa yo tsakisa ya kofi ma sungule etimbala-ntshaveni ta le Etiyopiya, laha ku nga kaya ra ximilana xa kofi lexi kumekaka enhoveni. Vana va ximilana lexi, lexi vuriwaka Coffea arabica, hi vona va tshoveriwaka ngopfu emisaveni namuntlha. Hambiswiritano, a swi tiveki kahle leswaku swi tshuburiwe rini leswaku kofi yi nga nwiwa. Nilokoswiritano, kofi leyi ya rihlaza a yi byariwa eTimbala-ntshaveni ta le Arabiya hi lembe-xidzana ra vu–15 .C.E. Hambileswi a swi yirisiwile ku rhumela timbewu ta kofi ematikweni man’wana, Madachi ma kume ximilana kumbe mbewu ya ximilana xa kofi hi lembe ra 1616. Ku nga ri kungani va sungule ndhawu yo byala swimilana swa kofi le Ceylon, laha sweswi ku nga Sri Lanka, ni le Java, laha sweswi ku nga xiphemu xa Indonesia.

Hi 1706 Madachi ma rhwale xinsinyana xa kofi le Java ma xi yisa le masin’wini ya le Amsterdam, eNetherlands. Nsinya wolowo wu fike wu kula kahle. Swimilana swa wona va swi rhumele hi swikepe eka tikoloni ta Dutch, ku nga le Suriname ni le Kharibiya. Hi 1714 meyara ya le Amsterdam yi nyike Hosi Louis wa Vunhungu wa le Furwa wun’wana wa misinya leyi. Hosi yi lerise leswaku nsinya lowu wu byariwa endhawini leyi ku kuriseriwaka eka yona swimilana swa le vuhosini ku nga Jardin des Plantes, leswi vulaka, Ntanga wa le Vuhosini wa le Paris.

Mafurwa na wona a ma swi navela hi mbilu ya wona hinkwayo ku nghenela bindzu ra kofi. Ma xave timbewu ni swimilana swa kofi kutani ma swi rhumela exihlaleni xa Réunion. Timbewu ta kona a ti milanga, naswona hi ku ya hi valawuri van’wana, swimilana hinkwaswo swi file, ku lo sala xin’we ntsena. Hambiswiritano, ximilana xin’we lexi seleke xi humese timbewu ta 15 000, naswona hi 1720 va sungule masimu ya kofi. Misinya leyi a yi ri ya nkoka swinene lerova loko munhu o kumiwa a ri karhi a tsema wun’wana wa yona, a a kuma xigwevo xa rifu! Mafurwa a ma ringeta ni ku byala swimilana leswi eKharibiya, kambe matshalatshala ya vona ma tsandzekile kambirhi.

Gabriel Mathieu de Clieu, ndhuna ya mavuthu ya le lwandle ya le Furwa, loyi a a ri eku wiseni eParis, u tiendlele pakani yo teka ximilana xa kofi a ya xi byala emutini wa yena eMartinique loko a vuya hi le Furwa. U tlute ku ya exihlaleni xolexo hi May 1723 a ri ni ximilana xa nsinya lowu a wu ri eParis.

Buku leyi nge All About Coffee yi vula leswaku de Clieu u veke ximilana xa yena xa risima ebokisini leri xiphemu xin’wana xa rona a xi endliwe hi nghilazi, leswaku ximilana xi ta kota ku kuma masana ni ku tshama xi kufumela loko ku ri ni mafu. Un’wana loyi a a ri exikepeni lexi de Clieu a a ri eka xona naswona a a vondzoka matshalatshala ya yena ni ku lava leswaku a nga humeleli ni ximilana xakwe, u ringete ku dlaya ximilana lexi kambe a tsandzeka. Ximilana xi ponile. Ximilana xi tlhele xi pona loko xikepe xi hlaseriwa hi swigevenga swa le Tunisia, xidzedze xa matimba, ku tlula sweswo hinkwaswo, xi ponile hi nkarhi wa ku pfumaleka ka mati lama nga riki na munyu loko xikepe xi hluleke ku famba hi ku pfumaleka ka moya wo xi hunga le Doldrums. De Clieu u tsale a ku: “Mati a ma kala lerova ku hele n’hweti hinkwayo ndzi siyerisana mati matsongo lawa a ho phakeriwa kunene ni ximilana xa mina lexi a xi ndzi nyika ntshembo, ni ku ndzi tsakisa swinene.”

Ku tinyiketela ka de Clieu ku tswale mihandzu. Ximilana xa yena xi fike eMartinique xi hanye kahle naswona xi kule ni ku hanya kahle ehansi ka maxelo yo kufumela. Gordon Wrigley, ebukwini yakwe leyi nge Coffee, u ri: “Hi mbewu ya ximilana lexi xin’we, Martinique yi kote ku rhumela timbewu hi ku kongoma kumbe hi ku tirhisa tindlela tin’wana eMatikweni ya le Amerika handle ka Brazil, French Guiana na Surinam[e].”

Hi nkarhi lowu fanaka, Brazil na French Guiana na tona a ti lava misinya ya kofi. Le Suriname, Madachi a ma ha ri ni vana va nsinya lowu yeke eAmsterdam kambe a wu tshama wu rindziwile swinene. Hambiswiritano, hi 1722, French Guiana ri kume mbewu yin’wana leyi yiviweke hi xigevenga lexi balekeke eSuriname. Vafumi va le French Guiana va pfumele ku xi ntshunxa ntsena loko xo va nyika mbewu ya kona.

Matshalatshala yo sungula yo yisa mbewu kumbe swimilana eBrazil hi vukungundzwana ma tsandzekile. Hiloko Suriname na French Guiana ti va ni mbango endzilakaneni kutani ti kombela Brazil leswaku ri ta lamula. Brazil ri rhumele socha leri vuriwaka Francisco de Melo Palheta eFrench Guiana, ri n’wi byela leswaku a ya herisa mbango lowu ni ku vuya ni swimilana swa kofi.

Timhaka ti lulamisiwile, naswona ndhuna-nkulu yi endle nkhuvo wo lelana na Palheta. Leswaku a kombisa ku tlangela muendzi wa yena la xiximekaka, nsati wa ndhuna-nkulu u nyike Palheta swiluva swo saseka. Kambe endzeni ka swiluva leswi a ku fihliwe mbewu ni swimilana swa kofi. Hi ndlela yoleyo, ku nga vuriwa leswaku bindzu ra le Brazil ra kofi leri dyaka tibiliyoni ta ti dolara ri sungule endzeni ka swiluva hi 1727.

Hi ndlela yoleyo, ximudyana lexi sukeke eJava xi ya eAmsterdam hi 1706 ni vana va xona eParis, hi swona leswi humeseke timbewu leti yisiweke eAmerika Xikarhi na Dzonga. Wrigley u ri: “Hikwalaho kofi ya rihlaza leyi hangalakeke ni misava hinkwayo a swi tika swinene ku yi kuma.”

Namuntlha, ku ni mapurasi yo tlula 25 wa timiliyoni ematikweni ya kwalomu ka 80 lama ku ringanyetiwaka leswaku ma byale misinya ya kofi ya 15 wa tibiliyoni. Kofi ya kona yi helela eka 2,25 wa tibiliyoni ta tikomichi ta kofi leti nwiwaka siku ni siku.

Lexi twisaka mbilu ku vava, hileswi kofi yi byariwaka ku tlula mpimo masiku lawa. Leswi nyanyisaka swilo i tipolitiki, ikhonomi ni mabindzu man’wana lama yirisaka ku xavisela matiko man’wana, hinkwaswo leswi swi endle leswaku vabyari ematikweni yo tala va sala va ri evuswetini lebyikulu. Xiyimo lexi xa hlamarisa, ngopfu-ngopfu loko hi tsundzuka de Clieu a ri karhi a avelana mati yakwe lama a ma kala ni ximilana kwalomu ka malembe ya 300 lama hundzeke.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

TIKOFI TIMBIRHI LETI TOLOVELEKEKE NGOPFU

Magazini wa Scientific American wu ri: “Tindzoho ta kofi leti nga oxiwangiki i tindzoho ta swimilana leswi welaka eka ntlawa wa misinya ya Rubiaceae, lowu nga ni tikofi ta mixaka yo hambana-hambana ya kwalomu ka 66 leyi welaka eka Coffea. Tinxaka ta kofi timbirhi leti xavisiwaka ngopfu i Coffea arabica, leyi endleka mbirhi-xa-nharhu xa kofi leyi byariwaka emisaveni hinkwayo ni C[offea] canephora, leyi hakanyingi yi vitaniwaka kofi ya robusta leyi endlaka n’we-xa-nharhu xa kofi leyi byariwaka emisaveni hinkwayo.”

Kofi leyi yi ni nun’hwelo wa kahle swinene naswona yi tala ku endliwa hi ku chela mati yo hisa eka yona hi ku kongoma. Nsinya wa kona a wu tswali wu ri tanani mi ta vona naswona a wu ngheniwi hi mavabyi hi ku olova. Wu kota ku kula timitara ta 12, naswona wu tlula murhi wa arabica lowu komeke ni ku saseka kambe wu nga tswaliki ngopfu. Ndzoho ya robusta yi ni 2,8 wa tiphesente ta caffeine, kasi arabica yona a yi tluli eka 1,5 wa tiphesente. Hambileswi arabica yi nga ni 44 wa tikhromozoni kasi robusta ni tin’wana tikofi ta le nhoveni ti nga ni 22 wa tikhromozoni, tin’wana ti bhadhiwile leswaku ti humesa misinya leyi bhadhiweke.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

KOFI YI “KHUVURIWA”

Loko kofi yi fika ro sungula eYuropa hi lembe-xidzana ra vu-17, vafundhisi van’wana va kereke ya Khatoliki va vule leswaku kofi a ku ri tiya ya Sathana. A va vona onge kofi yi ta siva vhinyo, leyi hi ku ya hi vona, a yi kwetsimisiwile hi Kreste. Ku vuriwa leswaku Mupapa Clement wa Vunhungu u ringete kofi leyi, hiloko a sungula ku yi rhandza hi nkarhi wolowo, hi ku ya hi buku leyi nge Coffee. Leswaku a herisa xiphiqo lexi kereke a yi ri na xona, u khuvule kofi hi ndlela yo fanekisela, xisweswo a endla leswaku yi amukeleka eka Makhatoliki.

[Chati/Mepe lowu nga eka tluka 18, 19]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ndlela Leyi Kofi Yi Hangalekeke Ha Yona

1. Hi va-1400 Kofi ya Arabica yi byariwa eTinhlohleni ta Arabiya

2. 1616 Madachi ma kuma swimilana kumbe timbewu ta kofi

3. 1699 Madachi ma yisa swimilana swa kofi eJava ni le swihlaleni swin’wana swa East Indies

4. Hi va-1700 Kofi yi byariwa eAmerika Xikarhi ni le Kharibiya

5. 1718 Mafurwa ma yisa kofi eRéunion

6. 1723 G. M. de Clieu a teka ximilana xa kofi eFurwa a xi yisa eMartinique

7. Hi va-1800 Kofi yi byariwa eHawaii

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: Ku suka ebukwini leyi nge “Uncommon Grounds”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18, 19]

A kongome eMartinique, Gabriel Mathieu de Clieu a siyerisana mati yakwe yo nwa ni ximilana xakwe xa kofi, 1723

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 19]