Ku Sungula Ka Tikereke Le Tahiti

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE TAHITI

EKU heleni ka lembe-xidzana ra vu-18, vanhu va le Yuropa va sungule ku rhandza tikereke. Le Britain, William Carey loyi a a ta va murhumiwa u khutaze Maprotestente hi mbilu ya yena hinkwayo leswaku ma ya chumayela ematikweni lawa vanhu va nga tiviki nchumu hi evhangeli, ku katsa ni le xihlaleni xa Tahiti. Carey u khutaziwe hi xileriso xa Yesu lexi a xi nyikeke valandzeri vakwe xa ku endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa. (Matewu 28:19, 20) Hi 1802, François-Auguste-René de Chateaubriand mutsari wa le Furwa, ebukwini leyi xaviweke ngopfu leyi nge Le Génie du christianisme (Vutlhari Bya Vukreste), na yena u khutaze Makhatoliki leswaku ma va varhumiwa lava hisekaka.

Ku sungule ku humelela varhumiwa va Makhatoliki ni va Maprotestente. Hi 1797, Vandla ra Varhumiwa ra le London, ri rhumele varhumiwa va 29 eTahiti. Hi 1841, ntlawa wa Makhatoliki lowu welaka eka ntlawa lowu vuriwaka Vafundhisi va Picpus na wona wu fikile, naswona endzhaku ka malembe manharhu swirho swa ntlawa wa Kereke ya Mamormon na swona swi rhumele varhumiwa va swona eTahiti. Kambe swi nga si ya kwihi, vo tala va varhumiwa lava a va ha ku fika, va tshike ntirho lowu a va tele wona wo dyondzisa vanhu Bibele, kutani va nghena hi nhloko eka tipolitiki ni le ka mabindzu. I yini lexi va tshikiseke?

Matiko Lama Fumiwaka Hi Tihosi

Eku sunguleni, vanhu a va nga ti tsakeli tidyondzo ta varhumiwa va Maprotestente. Mutsari un’wana u vule leswaku, “a va chumayela ngopfu hi ku xanisiwa etiheleni ematshan’weni yo vulavula hi ku va ni ntwela-vusiwana ni ku rhandza vaakelani.” Handle ka sweswo, vachumayeri volavo va swi vonile hi ku hatlisa leswaku a nga kona la nga ta lava ku khuvuriwa a va Mukreste loko tihosi leti na tona a ti ri varhangeri va vukhongeri ti nga si khuvuriwa. Hikwalaho, varhumiwa va vone swi antswa leswaku va sungula ku tirhisana ni tihosi.

Hosi yin’wana, ku nga Pomare wa Vumbirhi, u amukele varhumiwa lava tanihi leswi a a vona onge va ta tirhisana eka swa ikhonomi ni le timhakeni ta nyimpi. Na vona va teke Pomare tanihi loyi a nga ta va pfuna leswaku va fikelela pakani ya vona. Ku tlula kwalaho, ku sukela eku sunguleni varhumiwa lava a va ri ni nkucetelo wo karhi hileswi a va ri vavulavuleri exikarhi ka vanhu le Tahiti ni vaxavi lava a va famba hi swikepe lava a va tala ku yima eTahiti va xava nhundzu.

Leswi Pomare a a ri ni ntshembo wa leswaku varhumiwa va ta n’wi pfuna leswaku a fikelela tipakani takwe ta politiki ni ku xava matlhari lawa a a ma lava, u amukele rungula ra vona naswona eku sunguleni ka 1811 u kombele ku khuvuriwa. Hi lembe leri landzeleke u tsale papila a kombela ku khuvuriwa. Kambe, xikombelo xakwe a xi amukeriwanga ku ringana malembe ya nhungu, hikuva varhumiwa a va vona swi antswa ku rhanga va vona loko hakunene a ta hanya hi ku pfumelelana ni milawu ya Bibele ya mahanyelo lamanene.

Hi nkarhi wolowo, Pomare u swi kotile ku tiendlela vito lerinene hi ku va hosi leyi nga riki na madzolonga exihlaleni xa Tahiti ni le ka vaakelani va xona, ku nga swihlala leswi vumbaka Swihlala swa Society. U tlhele a endla xikombelo xo khuvuriwa. Eku heteleleni, hi 1819 varhumiwa va amukele xikombelo xakwe.

A va ha yima-yimanga va hatle va n’wi khuvula. Ku nga si hela malembe ya ntlhanu, kwalomu ka vaaki hinkwavo va le Swihlaleni swa Society, Ntlawa wa Swihlala swa le vupela-dyambu bya Tuamotu ni hafu ya Swihlala swa Austral va tivule Vakreste.

Milawu Ya Pomare

Leswi kwalomu ka vaaki hinkwavo va le swihlaleni sweswo a va hundzukile sweswo swi endle leswaku ku simekiwa milawu ni mikhuva leyintshwa. Sweswo hinkwaswo Pomare a a swi veke emavokweni ya varhumiwa. A ku ri khale varhumiwa va lava ku cinca mindhavuko ni ku endla leswaku hosi yi nga ha vi na vulawuri eka swilo swo karhi. Hikwalaho, varhumiwa va amukele xikombelo xa Pomare ivi va vumba milawu leyintshwa leyi hi ku ya hi buku yin’wana yi hlanganiseke “misinya ya milawu ya le Britain, milawu ya le Bibeleni ni mikhuva ya matiko lama tivulaka ya Vukreste.” Endzhaku ka loko yi pfuxetiwe ko hlayanyana, hosi yi yi amukerile tanihi milawu yo sungula leyi tsariweke ya le Tahiti. Yi vitaniwe Milawu ya Pomare.

Milawu ya Pomare yi ve xikombiso eka ntlawa wa swihlala leswi nga ekusuhi hikuva na swona swi simeke mafambiselo lama fanaka ya milawu. Milawu ya kona a yi katsa ku namarhela Savata; ku xupula munhu loko a endle vuoswi, a ri ni tshengwe, a yivile niloko a xandzukile; naswona yi lerise leswaku vanhu lava dlayeke vanhu van’wana hambiloko va dlaye vana a va fanele va gweviwa rifu. Ku titsakisa hinkwako loku thyakeke ku yirisiwile.

Ku Nghenelela Eka Timhaka Ta Politiki

Buku leyi nge Where the Waves Fall yi vula leswaku varhumiwa va Maprotestente a va “nghene hi nhloko etimhakeni ta tipolitiki ta le xihlaleni. Ematshan’weni ya leswaku va va vatwarisi va evhangeli va ve vahleri va masocha, vatsundzuxi etimhakeni ta ikhonomi, tintlharhi eka swa tipolitiki ni vahleri va nawu wa tiko.” Hilaha ku fanaka varhumiwa va Mamormon ni va Makhatoliki va sungule ku nghenelela etimhakeni ta tiko ni ta tipolitiki ta swihlala leswi a va tshama eka swona. Exihlaleni xa Tubuai lexi nga eSwihlaleni swa Austral, murhumiwa un’wana wa Mumormon u te: “Kereke hi yona yi lawulaka hulumendhe. . . . Mina ndzi holobye-nkulu wa xihlala.” ESwihlaleni swa Gambier, Makhatoliki ma endle leswi fanaka, laha mufundhisi un’wana a a ri holobye wa hulumendhe.

N’wamatimu Claire Laux u vule leswaku ematshan’weni ya leswaku varhumiwa lava va dyondzisa vanhu Bibele ntsena, vona “va hlawule ku twarisa evhangeli ya vona hi ku tirhisa tipolitiki.” Leswi va swi vone swi ta va pfuna leswaku va kuma leswi a va swi lava hi xihatla. Leswi a va swi endla a swi lwisana ni nkongomiso wa varhangeri va vona va kereke. Nilokoswiritano, le French Polynesia vukhongeri ni tipolitiki swa ha ri bandhi ni buruku ku ta fikela namuntlha.

Ku Nghenelela Ka Mabindzu eTimhakeni Ta Vukhongeri

Profesa Niel Gunson wa le Yunivhesiti ya le Canberra eAustralia u vule leswaku “ku nghenelela ka [varhumiwa van’wana] etimhakeni ta politiki a swi fambisana swinene ni ku rhandza ka vona mabindzu.” Varhumiwa vo tala va ve van’wamabindzu—va nyika, va hirhisa hambi ku ri ku endla swikepe swa van’wamabindzu. Van’wana va ve varimi, va byala arrowroot, kofi, khotoni, mova ni fole.

Varhumiwa lava swi va fambele kahle eka ta mabindzu lerova ku ringana malembe ya 25, a va lawula timhaka ta ku xaviselana exikarhi ka tiko ra Australia ni xihlala xa Tahiti, naswona leswi a va swi xavisa ngopfu a ku ri mafurha ya nguluve lama cheriweke munyu ni mafurha ya khokhonati. Kambe varhumiwa van’wana a yi nga va khomi kahle mhaka leyi, hiloko va kombela Vandla ra Varhumiwa ra le London leswaku ri pfuna emhakeni leyi. Van’wana a va anakanya leswaku mabindzu a ma va pfuna leswaku va fikelela tipakani ta vona to twarisa evhangeli. Njhani?

Hi mpfhuka varhumiwa volavo va fikile, a va tirhisa vutshila bya vona ni nhundzu leyi va yi endleke leswaku va tsakisa vaaki va le swihlaleni leswi a va tshama eka swona. Leswi a va ehleketa leswaku loko vaaki va fambisana ni minkarhi va ta tsaka, varhumiwa va va khutaze leswaku va tirha hi matimba ni ku kuma rifuwo, va tlhela va vula leswaku ku va ni rifuwo a ku ri xikombiso xa leswaku Xikwembu xa va katekisa.

Xana Loku A Ku Ri Ku Hundzuka Ka Xiviri?

N’wamatimu wa Vandla ra Varhumiwa ra le London endzhaku ka nkarhi u tsale leswaku ku hundzuka ka vaaki va xihlala lexi hi ku hatlisa “a ku nga ri hikwalaho ka leswi va lavaka ku endla leswinene kumbe hi leswi a va lava ku va ni vuxaka ni Xikwembu.” Gunson u vule leswaku vanhu va le xihlaleni xa Tahiti va hundzuke “hileswi Pomare wa Vumbirhi a navela swona, hi ku ya hi mikhuva ya vukhongeri (ku nga ri tidyondzo ta byona) ya varhumiwa va Manghezi.”

Vanhu vo tala va le Tahiti va hundzuke Vakreste va nomu ntsena, naswona endzhaku ka malembe ma nga ri mangani vuhedeni byi tlhele byi tinyika matimba, byi pfanganisiwe ni vukhongeri lebyi vuriwaka Mamaia. Lebyi a ku ri vugandzeri lebyi amukelaka mikhuva hinkwayo, naswona a byi amukeriwa ni hi vadyandzhaka va xisati naswona vukhongeri lebyi a byi pfanganisa Vukreste ni mikhuva ya ndhavuko.

Mintlawa ya Maprotestente a yi himpfilitana—laha a ku katseka Maanglican, Macalvin ni Mamethodist—naswona Maprotestente ni Makhatoliki a ma vengana. Buku leyi nge The Cambridge History of the Pacific Islanders yi ri: “Vaaki va le xihlaleni va vone ku nga ri na ku hambana exikarhi ka tidyondzo ta mintlawa ya vukhongeri naswona a va nga swi twisisi leswaku ha yini ku ri ni nkwetlembetano lowukulu exikarhi ka vanhu lava tivulaka vamakwavo.” Hi xikombiso, loko varhumiwa vambirhi va Makhatoliki va fika eTahiti, khale ka murhumiwa la dumeke wa Muprotestente u lerise leswaku va hlongoriwa exihlaleni. Leswi swi vange ku avana exikarhi ka tiko ra Britain ni ra Furwa laha a ku lo sala katsongo ku pfuka nyimpi. Eku heteleleni, tiko ra Britain ri pfumerile leswaku xihlala xa Tahiti xi “lawuriwa” hi tiko ra Furwa.

Vuyelo Lebyinene

Swin’wana swa swilo leswinene leswi endliweke hi varhumiwa vo hlayanyana vo sungula a ku ri ku dyondzisa vanhu ku hlaya ni ku tsala, ku va pfuna leswaku va tshika ku dlaya tincece, va tshika vukhema ni ku endla magandzelo hi vanhu. Hambileswi varhumiwa van’wana a va tiyisa voko ku tlula mpimo, va endle leswaku vaaki va le xihlaleni va va ni mahanyelo lamanene.

Nchumu wun’wana wa nkoka lowu varhumiwa volavo va wu endleke a ku ri ku hundzuluxela Bibele hi ririmi ra le Tahiti. Ku tlula kwalaho, hi ku tirhisa Bibele yoleyo va endle leswaku vanhu va tiva vito ra Xikwembu, leri ni sweswi ra ha tiviwaka eswihlaleni swoleswo.a—Pisalema 83:18.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 15]

‘A Mi Xiphemu Xa Misava’

Marito wolawo lama vuriweke hi Yesu Kreste i nsinya wa nawu lowu landzeriwaka hi vagandzeri va yena va ntiyiso. (Yohane 15:19) Entiyisweni, nsinya wolowo wa nawu i wa nkoka swinene eka vona lerova Yesu u khongele eka Xikwembu a ku: “Vona a hi xiphemu xa misava, tanihi leswi mina ndzi nga riki xiphemu xa misava.” (Yohane 17:16) Hikwalaho, Yesu a nga nghenelelanga eka tipolitiki naswona a nga ti tirhisanga leswaku ti n’wi pfuna a kuma vadyondzisiwa. U tlhele a fularhela ku hisekela ku hlongorisa swilo leswi vonakaka—ku nga xikombiso xin’wana xa moya wa misava. U khutaze vanhu ku hanya vutomi byo olova laha munhu a tikarhatelaka ku va ni vuxaka ni Xikwembu. (Matewu 6:22-24, 33, 34) Valandzeri va yena va ntiyiso va tekelela xikombiso xa yena.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13

Ku amukeriwa ka varhumiwa vo sungula hi 1797

[Xihlovo Xa Kona]

The Granger Collection, New York

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Murhumiwa ni vaaki va le Tahiti lava hundzukeke kwalomu ka 1845

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Hosi Pomare wa Vumbirhi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Xihlala xa Tahiti ni ntsindza wa xona Papeete

[Xihlovo Xa Kona]

Photo courtesy of Tahiti Tourisme

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 14]

Left: Photo by Henry Guttmann/Getty Images; right: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti