Tihongonyi Ta Le Yuropa—TI Sirheleriwile Leswaku Ti Nga Herisiwi

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE POLAND

Vahloti lava nga riki enawini a va nga tikoti hi ku tsaka loko va vona mikondzo ya xiharhi lexi a va hlotana na xona. Va landzelele mikondzo yoleyo va kondza va ya xi kuma. A xi ri ni voya bya buraweni; malepfu ya xona a ma lava ku va ya ntima. Timhondzo ta xona a ti govekele ehenhla. Tanihi leswi vanhu vo tala va rhandzaka nyama ya xona ni dzovo ra xona, vahloti lava va nga riki enawini a va swi tiva leswaku va ta xi xavisa hi mali yo tala.

Loko va xi duvula ro sungula va xi vavisile. Hiloko xi balekela ekhwatini kambe sweswo a swi xi pfunanga nchumu. Loko va xi duvula ra vumbirhi va nambe va xi dlaya ivi xi wela ehansi. Vahloti volavo a va nga swi tivi leswaku leswi va nga swi endla a swi ta tshama swi ri karhi swi tsundzukiwa. A ku ri hi April 1919, naswona a va ha ku dlaya hongonyi leyi a yi lo sala yi ri yoxe ePoland eka tihongonyi leti a ti kumeka erivaleni ra le Yuropa. Kambe lexi tsakisaka hileswaku hi nkarhi wolowo a ta ha ri kona tihongonyi tin’wana leti pfaleriweke emintangeni ya swiharhi.

KHALE tihongonyi ta le Yuropa a a ti kumeka hi vunyingi eka tiko-nkulu ra Yuropa. Nkuzi leyikulu yi nga tika 900 wa tikhilogiramu naswona ku leha ka yona hala makatleni ku nga va timitara timbirhi. Swiharhi leswi leswikulu swi vitaniwa tihosi ta le khwatini.

Nchumu lowu hlamarisaka hi hongonyi leyi i vukulu bya yona hala makatleni loko byi ringanisiwa ni hala milengeni ya le ndzhaku. Makatla ya yona ma anamile swinene naswona ma tika hikwalaho ka lundza ra yona kasi hala milengeni ya le ndzhaku i yitsongo. Hala ndzhaku yi ni voya byo koma kasi hala makatleni yi ni voya byo leha byo tala ni malepfu.

A Ku Lo Sala Katsongo Leswaku Ti Herisiwa

Ku ringanyetiwa leswaku ku lo sala magidi ma nga ri mangani ya tihongonyi ta le Yuropa. Ku rimiwa ka masimu ni ku tsemeleriwa ka makhwati ku endle leswaku tihongonyi leti ti heleriwa hi kaya ra tona ra ntumbuluko, naswona vahloti lava nga riki enawini a va tshama va ri karhi va hlotana na tona. Eka lembe-xidzana ra vunhungu, tihongonyi ta le Yuropa leti a ti ri eGaul (laha namuntlha ku vitaniwaka Furwa na Belgium) se a ti herile.

Hi lembe-xidzana ra vu-16, tihosi ta le Poland ti teke magoza yo sirhelela tihongonyi. Yin’wana ya tihosi to sungula ku teka goza rero a ku ri hosi Sigismund wa Vumbirhi Augustus, loyi a nga veka nawu wa leswaku loko munhu o dlaya hongonyi ya le Yuropa xigwevo xa kona ku ta va rifu. Ha yini? Dok. Zbigniew Krasiński wa le Ntangeni wa Swiharhi wa Białowieza u te: “Xikongomelo xa kona a ku ri ku sirhelela swiharhi leswi leswaku swi ta hlotiwa ntsena hi tihosi ni van’wana va le vuhosini.” Ku nga khathariseki xigwevo lexi a xi vekiwile, milawu leyi yi tsandzekile ku sirhelela tihongonyi leti, naswona eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-18, tihongonyi ta le Yuropa se a ti kumeka ntsena eMakhwatini ya Białowieza evuxeni bya Poland ni le Caucasia.

Xiyimo xi sungule ku antswa hi lembe-xidzana ra vu-19. Endzhaku ka loko Mfumo wa Rhaxiya wu teke Ntanga wa Swiharhi wa Białowieza, Mufumi Alexander wo Sungula u veke nawu wo sirhelela tihongonyi ta le Yuropa. Vuyelo bya kona byi hatle byi vonaka. Tihongonyi leti ti ye ti engeteleka hakatsongo-ntsongo, naswona hi 1857 a ku ri ni tihongonyi ta le Yuropa ta kwalomu ka 1 900 leti a ti khathaleriwa hi hulumendhe. Endzhakunyana ti endleriwe tindhawu to dyela eka tona hi xixika. Ku endliwe ni swidan’wana swa mati hi vukheta ku tlhela ku khuleriwa leswaku ku ta byariwa swakudya swa tona.

Lexi twisaka ku vava hileswaku a ti khathaleriwanga nkarhi wo leha. Ku nga si hela malembe ya 60, nhlayo ya tona se a yi hunguteke hi hafu. Loko ku tlhekeka Nyimpi yo Sungula ya Misava tihongonyi ta le Poland ti dlayiwe hi xitalo. Ku nga khathariseki nawu lowu a wu vekiwile eJarimani wo “sirhelela tihongonyi leti leswaku ti va xitsundzuxo xo hlawuleka eka vatukulu va tona,” vunyingi bya tona ti yayarheriwe hi mavuthu ya le Jarimani lawa a ma baleka enyimpini, mavuthu ya le Rhaxiya lawa a ma lwa ni ya le Jarimani ni hi vahloti lava nga riki enawini lava tshamaka va ri kona. Hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi, hi 1919 hongonyi ya le Yuropa leyi a yi lo sala yi ri yoxe le Poland yi dlayiwile.

Ti Tlhela Ti Khathaleriwa

Hi 1923 ku simekiwe Nhlangano wa Matiko Hinkwawo wo Sirhelela Tihongonyi ta le Yuropa leswaku ku sirheleriwa leti saleke. Xikongomelo xa wona xo sungula a ku ri ku hlayela tihongonyi leti pfaleriweke.a Loko wu hlayela wu kume leswaku etindhawini to hambana-hambana laha ku voniwaka swiharhi ni laha ku endliwaka minkombiso ha swona emisaveni hinkwayo ku ni 54 wa tihongonyi ta le Yuropa. Kambe wu kume leswaku a hi hinkwato leti a ta ha ta tswala. Tin’wana se a ti dyuharile swinene, kasi tin’wana ta tona a ti khomiwe hi vuvabyi byo karhi. Eku heteleleni ku hlawuriwe tihongonyi ta 12 leti a ti ta andzisa nhlayo ya tihongonyi. Swa tiviwa leswaku tihongonyi hinkwato ta le Yuropa leti nga riki ta le tintshaveni i vatukulu va tihongonyi ta ntlhanu ntsena.

Hi xixikana xa 1929 tihongonyi timbirhi ta le Yuropa ta le nkoveni ti tlheriseriwe enhoveni. Ti vekiwe emakhwatini lama sirheleriweke eNtangeni wa Białowieza. Endzhaku ka malembe ya khume ti andze ti va 16.

Xana Ti Sirheleriwile Leswaku Ti Nga Herisiwi?

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-21, a ku ri ni tihongonyi ta le Yuropa ta kwalomu ka 2 900 emisaveni hinkwayo. Kwalomu ka 700 wa tona a ti ri ePoland. Emalembeni lama hundzeke ku ve ni mintlhambi ya tona eBelarus, Kyrgyzstan, Lithuania, Rhaxiya ni le Ukraine.

Kambe leswi a swi vuli swona leswaku tihongonyi ta le Yuropa a ta ha ri ekhombyeni. Mintungu, mavabyi, ku kayivela ka swakudya ni mati swin’we ni vahloti lava nga riki enawini swa ha xungeta vutomi bya tona. Ku tsana ka tisele ta xitekela loku vangiwaka hi ku kayivela ka swiaki swa xitekela, na kona i xiphiqo lexikulu. Hikwalaho ka swivangelo leswi, tihongonyi ta le Yuropa ta ha ri ekhombyeni swin’we ni swimilana ni swiharhi swin’wana emisaveni hinkwayo.

Matshalatshala lawa vanhu va nga ma endla leswaku va sirhelela tihongonyi leti, ma pfunile leswaku ti hambeta ti hanya ku ta fikela namuntlha. Hambiswiritano, Dok. Krasiński loyi a tshahiweke eku sunguleni u hi tsundzuxa leswaku “leswi humeleleke eka tihongonyi ta le Yuropa i xikombiso xa ndlela leyi muxaka wo karhi wa swiharhi wu nga vaka ekusuhi ni ku herisiwa hi nkarhi wo koma swinene ivi wu sirheleriwa hi ku endla matshalatshala lamakulu.” A swi tiveki loko tihongonyi ta muxaka lowu ni swiharhi swin’wana swo tala swi ta hambeta swi ri kona. Kambe swa sweswi “tihosi leta le khwatini” ta ha sirheleriwile leswaku ti nga herisiwi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Hongonyi ya le Yuropa eNtangeni wa Swiharhi wa Białowieza

[Xihlovo Xa Kona]

All photos: Białowieski Park Narodowy