Leswi Hetaka Tihlampfi eLwandle — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Leswi Hetaka Tihlampfi eLwandle

George la nga ni malembe ya 65, la phasaka tihlampfi eribuweni ra le n’walungu-vuxa bya Nghilandhi, u ri: “Ku ni malembe lawa a hi phasa tihlampfi to tala kasi malembe man’wana a ti kala, kambe xiphiqo lexi hi nga langutana na xona sweswi ndzo sungula ku xi vona. Tihlampfi hinkwato se ti hungutekile, tin’wenga, ndzhungulo, xihanomo, hanti ni tin’wana.”

GEORGE a hi yena ntsena loyi a vilerisiwaka hi mhaka leyi; vanhu lava phasaka tihlampfi emalwandle hinkwawo ya misava va vula leswi fanaka. Agustín wa le Peru, la nga mufambisi wa xikepe xo phasa tihlampfi lexi tikaka tithani ta 350, u ri: “Ku kayivela ka tihlampfi leti vuriwaka tisardini ku sungule kwalomu ka malembe ya 12 lama hundzeke. Le Peru a ku tshama ku ri ni tihlampfi to tala lembe hinkwaro, kambe sweswi ku hundza tin’hweti ku nga ri na tihlampfi to ti phasa. Khale a hi nga kali hi famba tikhilomitara ta 25 ku suka eribuweni, kambe sweswi hi famba mpfhuka wo ringana 300 wa tikhilomitara ku ri kona hi nga ta kuma tihlampfi.”

Antonio la tshamaka eGalicia, le Spain, u ri: “Se ndzi ni malembe yo tlula 20 ndzi ri karhi ndzi phasa tihlampfi. Ndzi vone tihlampfi ti ri karhi ti hela hakatsongo-ntsongo elwandle. Hi phasa to tala ku tlula leti tlhotlhorhiwaka.”

A swi nge koteki ku teka swifaniso swa malwandle lawa tinhlampfi ta wona ti nga le ku heleni hambileswi swi kotekaka ku vona makhwati lama tsemeleriweke, kambe khombo rolero i ra xiviri. Xitsundzuxo xa sweswinyana lexi humaka eka Nhlangano wa Swakudya ni Vurimi wa Nhlangano wa Matiko lexi vulavulaka hi ku phasiwa ka tihlampfi ku tlula mpimo, xi te: “Xiyimo xi tikile lerova etindhawini ta kwalomu ka 75 wa tiphesente leti ku phaseriwaka tihlampfi eka tona emisaveni hinkwayo se ku phasiwe tihlampfi to tlula mpimo kumbe a ka ha ri na nchumu.”

Vanhu vo tala va kuma tiphrotheyini ta swiharhi loko va dya tihlampfi. Hikwalaho, vuhlayiseki bya swin’wana swa swakudya swa hina swa nkoka byi le khombyeni. Tihlampfi a ti talanga lwandle hinkwaro. Kahle-kahle, tindhawu to tala elwandle ti fana ni mananga. Tindhawu leti u nga kumaka tihlampfi to tala eka tona hi le kusuhi ni ribuwa ni laha ku nga ni mati lawa tihlampfi ti kumaka swakudya leswi akaka miri. Swakudya leswi akaka miri swi dyiwa hi nkuxu. Vaphasi va tihlampfi va byi onha njhani vuphaselo bya tihlampfi lebyi va tihanyisaka ha byona? Matimu ya vuphaselo byin’wana bya tihlampfi ma hi nyika tinhlamulo.

Leswi Humelelaka eTimbuweni Ta Grand Bank I Masungulo Ya Ndzoviso

Vanhu va sungule ku khitikanela endhawini leyintshwa ya ku phasela tihlampfi eka yona endzhaku ka loko John Cabota wa Muntariyana la nga mutluti tlhelo muvalangi a suke eNghilandhi a tsemakanya lwandle ra Atlantic, kutani a tshubula vuphaselo lebyinene eTimbuweni ta Grand Bank, endhawini leyi nga entangiki elwandle ekusuhi ni ribuwa ra Canada. Leswi swi endleke endzhaku ka malembe ya ntlhanu Christopher Columbus a teke riendzo rakwe ra nkoka hi 1492. Swi nga si ya kwihi, madzana ya vaphasi va tihlampfi va sungule ku tala eAtlantic leswaku va ta phasa tihlampfi eGrand Bank. Vanhu va le Yuropa a va nga si tshama va vona mati ma tele hi tihlampfi leti vuriwaka swihanomo ku fana ni le ndhawini yoleyo.

Nhlampfi leyi vuriwaka xihanomo a yi xavisiwa hi mali yo tala. Vanhu vo tala emisaveni hinkwayo va yi rhandza swinene nhlampfi leyi hileswi yi nga riki na mafurha. Swihanomo leswi kumekaka eAtlantic hakanyingi swi tika kwalomu ka tikhilogiramu ta 1,4 ku ya eka ta kaye, kambe swin’wana leswi kumekaka le Grand Bank a swi ri swikulu swi ringana ni munhu. Eka malembe-xidzana lama landzeleke, vaphasi va tihlampfi va ye va phasa tihlampfi to tala loko va dyondza ku tirhisa tinkoka letikulu swin’we ni misiha yo leha leyi a yi ri ni swinjovo swa magidi.

Vuyelo Bya Ku Phasiwa Ka Tihlampfi Hi Vanhu Va Tifeme

Hi lembe-xidzana ra vu-19, vanhu van’wana va le Yuropa va sungule ku xiya leswaku tihlampfi a ta ha kumeki hi xitalo, ngopfu-ngopfu tihlampfi leti vuriwaka swigedlana. Hambiswiritano, eka nhlengeletano ya Matiko Hinkwawo ya Vaphasi va Tihlampfi leyi a yi khomeriwe eLondon hi 1883, Profesa Thomas Huxley murhangeri wa Nhlangano wa le Britain wa vanhu va le Vuhosini u te: “Tihlampfi toleto ti tele swinene lerova nhlayo ya leti hi ti phasaka a hi nchumu . . . Kutani ndza tshemba leswaku etindhawini leti ku phasiwaka tihlampfi leti vuriwaka xihanomo . . . naswona kumbexana ni le tindhawini letikulu leti ku phasiwaka tihlampfi eka tona elwandle tihlampfi ta ha lo vuya.”

Vanhu van’wana a va nga swi tshembi leswi Huxley a swi vuleke, ni le ndzhaku ka loko bindzu ro phasa tihlampfi ri sungurile eGrand Bank. Tihlampfi leti vuriwaka xihanomo a ti laviwa ngopfu, ngopfu-ngopfu endzhaku ka 1925 loko Clarence Birdseye wa le Massachusetts eU.S.A., a te ni ndlela leyi hatlisaka yo ti gwitsirisa. Leswi se a ku ri ni ndlela leyintshwa yo gwitsirisa tihlampfi to tala, vaphasi va tihlampfi a va tirhisa swikepe leswi fambaka hi dizele leswi kokaka tinkoka leti kotaka ku phasa tihlampfi to tala. Kambe a a va ha ta ti phasa hi vunyingi.

Hi 1951, xikepe lexi nga tolovelekangiki lexi humaka eBritain xi fike eGrand Bank leswaku xi ta phasa tihlampfi. A xi lehe 85 wa timitara naswona a xi rhwala nhundzu ya tithani ta 2 600. Lexi a ku ri xona xikepe xo sungula lexi kotaka ku gwitsirisa tihlampfi hi ku hatlisa endzhaku ka loko ti phasiwile. A xi ri ni muchini lowu kotaka ku koka tinkoka letikulu, naswona a xi ri ni muchini lowu a wu pandza tihlampfi wu susa marhambu ivi wu ti hoxa exigwitsirisini hi ku hatlisa. Hi ku tirhisa khampasi leyi kombisaka laha tihlampfi ti nga tala kona, xikepe lexi a xi swi kota ku famba-famba xi ti hlota laha ti kumekaka kona vusiku ni nhlikanhi ku ringana mavhiki yo tala.

Matiko man’wana ma swi vonile leswaku ma nga pindzula, naswona ku nga ri khale madzana ya swikepe swo fana ni xexo ma khitikanele elwandle, ma phasa tithani ta kwalomu ka 200 ta tihlampfi hi awara. Swikepe swin’wana a swi rhwala nhundzu ya tithani ta 8 000 naswona a swi ri ni tinkoka letikulu leti na xihaha-mpfhuka lexikulu a xi ta ringana eka tona.

Khombo Ro Hetelela

Buku leyi nge Ocean’s End yi ri: “Eku heleni ka va-1970, vanhu vo tala a va ha khomelele eka mhaka ya leswaku tihlampfi a ti nge heli elwandle.” Vanhu va ye emahlweni ni ku phasa tihlampfi eGrand Bank va tirhisa swikepe leswi nga ni tinkoka letikulu ku ya fika hi va-1980. Van’wasayense va lemukise vanhu leswaku tihlampfi leti vuriwaka xihanomo ti le ku heleni. Kambe vanhu va makume ya magidi hi nkarhi wolowo a va tihanyisa hi ku phasa tihlampfi endhawini yoleyo, naswona van’watipolitiki a a va nga lavi ku endla xiboho lexi vanhu va nga xi rhandziki. Eku heteleleni, hi 1992 van’wasayense va vule leswaku eka malembe ya 30 tihlampfi leti vuriwaka xihanomo ti hunguteke hi tiphesente leti chavisaka ta 98,9. Ku phasiwa ka tihlampfi leti vuriwaka xihanomo swi yirisiwile le Grand Bank. Kambe a swi nga ha pfuni nchumu. Ndhawu leyi a yi ri ni tihlampfi to tala swinene emisaveni a yi nga ha ri na tihlampfi endzhaku ka malembe ya 500 yi tshuburiwile.

Vaphasi va tihlampfi a va tshemba leswaku swihanomo swi ta tlhela swi va kona hi ku hatlisa. Kambe swihanomo swi hanya malembe yo tlula 20 naswona swi teka nkarhi ku kula. Ku sukela hi 1992 ntshembo wa vona a wu si hetiseka.

Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo Xa Ku Phasiwa Ka Tihlampfi

Leswi endlekeke le Grand Bank i xikombiso lexi nga tsakisiki xa xiphiqo lexi nga kona emisaveni hinkwayo eka lava phasaka tihlampfi. Hi 2002, holobye wa ta mbango wa le Britain u vule leswaku “tindhawu leti endlaka tiphesente ta 60 emisaveni hinkwayo laha ku nga ni tihlampfi ku lo sala tihlampfi ti nga ri tingani.” Tihlampfi leti vuriwaka tuna, xipfondzo, nyankwave ni rockfish hi tin’wana ta leti nga le ku heleni.

Matiko yo tala lama fuweke lawa se ma heteke tihlampfi evuphaselweni bya wona, sweswi ma lavana ni vuphaselo byin’wana bya tihlampfi ematikweni man’wana. Hi xikombiso, etimbuweni ta matiko ya laha Afrika ku ni tindhawu leti nga ni tihlampfi to tala ngopfu. Vafumi vo tala va laha Afrika swa va tikela ku ala ku nyika vanhu mpfumelelo wo phasa tihlampfi hikuva tihulumendhe ta vona ti titshege hi mali ya matiko mambe. A swi hlamarisi leswi vanhu lava tshamaka ematikweni wolawo va karhatekaka hi ku hetiwa ka tihlampfi ematikweni ya vona.

Ha Yini Vanhu Va Hambeta Va Phasa Tihlampfi Ku Tlula Mpimo?

Munhu loyi yi nga n’wi khumbiki mhaka leyi a nga vula leswaku ntlhantlho wa kona i ku va ku tshikiwa ku phasa tihlampfi ku tlula mpimo. Kambe sweswo a swi olovi. Vanhu lava phasaka tihlampfi leswaku va ya xavisela vanhu va mabindzu va tirhisa timali to tala leswaku va kuma switirhisiwa swo phasa tihlampfi. Hikwalaho, muphasi un’wana ni un’wana wa tihlampfi u navela onge lavan’wana va nga tshika ku phasa leswaku yena a ta ya emahlweni a phasa. Kambe a nga kona la tshikaka. Ku tlula kwalaho, hakanyingi tihulumendhe hi tona ti kumaka mali yo tala eka bindzu ro phasa tihlampfi kutani na tona ti hoxa xandla eka xiphiqo lexi. Magazini lowu nge Issues in Science and Technology wu ri: “Matiko ma yi teka yi ri yinene milawu leyi vekiwaka hi [Nhlangano wa Matiko] ya ku sirhelela tihlampfi leswaku ti ta tlhela ti andza, ma vona swi fanerile leswaku matiko man’wana ma yi landzela kambe wona a ma tiyimiselanga ku yi landzela.”

Vanhu lava tlangaka hi ku phasa tihlampfi na vona va hoxa xandla eku heteni ka tihlampfi. Magazini lowu nge New Scientist, loko wu vika hi ta ndzavisiso lowu endliweke eUnited States wu te: “Vanhu lava tlangaka hi ku phasa tihlampfi va phasa tiphesente ta 64 ta tihlampfi leti ku vuriwaka leswaku ti phasiwe ku tlula mpimo le Nsonga-nkulu wa Mexico.” Leswi vanhu lava tlangaka hi ku phasa tihlampfi ni lava phaselaka ku ya xavisa va hakelaka mali yo tala leswaku va kuma mpfumelelo wo phasa, van’watipolitiki va endla leswi endlaka leswaku va rhandziwa ematshan’weni yo endla leswi nga ta sirhelela tihlampfi.

Xana vuphaselo bya tihlampfi byi nga sirheleriwa? Boyce Thorne-Miller ebukwini yakwe leyi nge The Living Ocean u ri: “A xi kona lexi nga ta sirhelela swivumbiwa swa le lwandle handle ka loko vanhu vo tshika ku ti phasa ngopfu.” Lexi tsakisaka hileswaku Muvumbi wa hina Yehovha Xikwembu u simeke Mfumo lowu nga ta sirhelela misava hinkwayo enkarhini lowu taka.—Daniyele 2:44; Matewu 6:10.

[Nhlamuselo ya le hansi]

a John Cabot u velekiwe eItaly, laha a a vitaniwa Giovanni Caboto. Hi va-1480 u rhurhele eBristol le Nghilandhi laha a nga sukela kona loko a teka riendzo rakwe ra xikepe hi 1497.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Malwandle lawa ku phasiwaka tihlampfi ku tlula mpimo eka wona ma hlaseriwe ku fana ni makhwati lama tsemeleriweke

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]

“Etindhawini ta kwalomu ka 75 wa tiphesente leti ku phaseriwaka tihlampfi eka tona emisaveni hinkwayo se ku phasiwe tihlampfi to tlula mpimo kumbe a ka ha ri na nchumu.”—Nhlangano wa Swakudya ni Vurimi wa Nhlangano wa Matiko

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 23]

Vanhu vo tala va kuma tiphrotheyini ta swiharhi loko va dya tihlampfi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Cambodia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Ku phasa tihlampfi to ya ti xavisa le Alaska

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Democratic Republic of Congo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 22]