Pulanete Ya Swilo Leswi Hanyaka
PULANETE ya Misava yi ni swilo swo tala swinene leswi hanyaka swo hambana-hambana—kumbexana i timiliyoni to tala ta tinxaka ta swona. Swo tala swa swona leswi hanyaka endzeni ka misava, emoyeni ni le matini i switsongo swinene naswona u nge swi koti ku swi vona handle ko tirhisa makhiroskopu. Hi xikombiso, eka giramu yin’we ya misava ku kumeke leswaku ku ni mixaka ya tibaktheriya ta 10 000 hi nga ha vuli nhlayo ya switsongwatsongwana! Tinxaka tin’wana ti kumeke ku ringana tikhilomitara tinharhu ku ya ehansi ka misava!
Xibakabaka na xona xi tele hi swivumbiwa swo hambana-hambana, naswona a hi swinyenyana, vamangadyana ni switsotswana ntsena. Eminkarhini yin’wana ya lembe xi va xi tele hi vuluva, switsongwatsongwana swin’wana swin’we ni timbewu naswona etindhawini tin’wana ku va ku ri ni magidi ya mixaka ya switsongwatsongwana. Magazini wa Scientific American wu ri: “Switsongwatsongwana swo hambana-hambana leswi nga le moyeni swi tele ku fana ni leswi nga le ndzeni ka misava.”
Hi nkarhi lowu fanaka, leswi endlekaka elwandle swa ha ri xihundla hikuva leswaku vativi va sayense va kota ku tiva leswi endlekaka endzeni ka lwandle hakanyingi va fanele va tirhisa michini leyi durhaka swinene. Hambi ku ri magiyagiya ya tikorala lawa swi kotekaka ku nghena eka wona naswona ma tshamaka ma ri karhi ma kamberiwa, ma nga ha va ma ri ni swivumbiwa swa tinxaka ta timiliyoni leswi nga si tiviwaka.
Kambe leswi hi swi tivaka hileswaku pulanete ya Misava yi ni swivumbiwa swo tala swinene lerova swivumbiwa swoleswo swi cinca swilo leswi endlaka tikhemikhali ta pulanete leyi, ngopfu-ngopfu xiphemu xa misava laha ku hanyaka swivumbiwa kona. Hi xikombiso, xiviko xa Ndzawulo leyi Langutelaka Malwandle ni Xibakabaka ya le United States xi vula leswaku calcium carbonate leyi nga le ka swikhamba ni le ka tikorala leti nga le lwandle ya pfuna leswaku tikhemikhali leti mati ma endliweke ha tona ti nga cinci “hi ndlela leyi nchumu lowu hungutaka mpimo wa asidi ekhwirini wu tirhaka ha yona.” Swimilana ni nkuxu lowu kumekaka emabuweni ya mativa ni malwandle swi pfuna ku lawula mpimo wa khaboni-dayokisayidi ni okisijini ematini ni le moyeni. Kasi ntirho wa tibaktheriya ni nkurhe endzeni ka misava i ku borisa swilo leswaku swimilana swi kuma swakudya. Ina, swi fanerile leswi misava yi vitaniwaka pulanete ya swilo leswi hanyaka.
Hikwalaho, a ku ta va ku nga ri na swivumbiwa leswi hanyaka emisaveni loko a ku nga ri tindlela ta vutlhari leti swilo swi hleriweke ha tona etindhawini to tala, leti tin’wana ta tona ti sunguleke ku twisisiwa kahle hi lembe-xidzana ra vu-20. Tindlela teto ta vutlhari ti katsa leti landzelaka:
1. Ndhawu leyi Misava yi nga eka yona eka xirimela xa Milky Way, dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke swin’we ni ndhawu leyi misava yi fambaka eka yona, ku voyama ka yona, rivilo leri yi rhendzelekaka ha rona swin’we ni n’weti
2. Matimba ya maginete ni xibakabaka leswi tirhaka ku sirhelela misava hi tindlela timbirhi
3. Mati yo tala
4. Mindzhendzheleko ya ntumbuluko leyi endlekaka hi ku phindha-phindha yi tlhela yi basisa misava
Loko u ri karhi u hlaya timhaka leti eka swihloko leswi nga ta landzela, tivutise: ‘Xana swilo leswi nga emisaveni swi lo tiendlekela kumbe swi lo vumbiwa hi Muvumbi wo tlhariha? Loko swi lo vumbiwa, xana Muvumbi a a ri ni xikongomelo xihi loko a vumba misava?’ Xihloko xo hetelela xa nxaxamelo lowu xi ta hlamula xivutiso xexo.
[Bokisi leri nga eka tluka 3]
“A HI NGE PFUMELI LESWAKU XIKWEMBU HI XONA XI TUMBULUXEKE SWILO”
Hambileswi ku nga ni vumbhoni bya leswaku misava yi tumbuluxiwe hi ndlela ya vutlhari, van’wasayense vo tala a va pfumeli leswaku ku ni Mutumbuluxi. Richard C. Lewontin, mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, u vule leswaku a swi vuli swona leswaku sayense yi sindzisa vanhu lava nge Xikwembu a xi kona leswaku va “pfumela leswaku vuako bya hina ni swilo leswi hanyaka eka byona” swi lo tiendlekela. Ematshan’weni ya sweswo u vule leswaku “va pfumela eka tinhlamuselo toleto hikuva se va tibyele leswaku va fanele va pfumela . . . eka swilo leswi va swi vonaka” ni leswaku va tiyimisele ku kuma “tinhlamuselo leti seketelaka mhaka yoleyo.” Loko a vulavulela van’wasayense hi ku angarhela, u ye emahlweni a ku: “Leswi ku nga riki na nhlamuselo yin’wana leyi seketelaka mhaka leyi, a hi nge pfumeli leswaku Xikwembu hi xona xi tumbuluxeke swilo.”
Xana dyondzo leyi i ya vutlhari, ngopfu-ngopfu loko vumbhoni bya leswaku ku ni Mutumbuluxi byi lo dla, erivaleni? Xana u swi vona njhani?—Varhoma 1:20.