Misava—Ndhawu Leyi Faneleke Yo Hanya Eka Yona

HAKANYINGI ndhawu leyi hi tshamaka eka yona yi katsa tiko leri hi tshamaka eka rona, doroba ni xitarata. Hi nga fanisa ni xirimela xa Milky Way ni “tiko” ra misava, dyambu swin’we ni tipulanete leti rhendzelekaka ha rona hi swi fanisa ni “doroba” ra misava ivi ku rhendzeleka ka misava ni tipulanete letin’wana edyambyini hi swi fanisa ni “xitarata” xa misava. Hikwalaho ka nhluvuko eka ntivo-tinyeleti ni sayense ya swilo swa ntumbuluko, van’wasayense va ye va wu twisisa swinene ntikelo wa ndhawu ya hina leyi nga nyawuriki evuakweni.

Dyambu ni tipulanete leti rhendzelekaka ha rona, swi le ka xiphemu xa xirimela xa Milky Way lexi van’wasayense vo tala va xi vitanaka ndhawu leyi nga le ka xirimela leyi swivumbiwa swi kotaka ku hanya eka yona. Ku suka exikarhi ka xirimela lexi ku ya endhawini leyi, swi nga teka nkarhi wo leha swinene naswona ndhawu leyi yi ni tikhemikhali leti faneleke leti endlaka leswaku swivumbiwa swi kota ku hanya eka yona. Le handle swinene ka xirimela lexi, tikhemikhali toleto a ti kumeki kahle; kasi le ndzeni-ndzeni ku ni khombo swinene hikuva ku ni ku hisa lokukulu loku nga ha dlayaka swivumbiwa ni swilo swin’wana. Magazini wa Scientific American wu ri: “Hi hanya endhawini leyinene ngopfu.”

Ku Rhendzeleka Ka Misava Ni Tipulanete Letin’wana eDyambyini

Nchumu wun’wana lowu nga wa “nkoka swinene” i ku rhendzeleka ka misava ni tipulanete letin’wana edyambyini. Ku rhendzeleka loku ka misava ni tipulanete letin’wana ku le ka mpfhuka wa kwalomu ka 150 wa timiliyoni ta tikhilomitara ku suka edyambyini, loku van’wasayense va ku vitanaka ndhawu leyi nga ekusuhi ni dyambu leyi swivumbiwa swi kotaka ku hanya eka yona. Ku engetela kwalaho, leswi laha misava yi fambaka kona ku nga xirhendzevutana, swi endla leswaku mpfhuka lowu hi nga eka wona ni dyambu wu nga cinci ngopfu ku ringana lembe hinkwaro.

Hi nkarhi lowu fanaka, nchumu wun’wana lowu endlaka leswaku misava yi va endhawini leyinene i dyambu. A ri tshuka-tshuki, mpimo wa rona hi lowu ringaneke naswona ri humesa miseve ya rona leyi ringaneleke. Kunene swa fanela leswi ri vuriwaka “nyeleti yo hlawuleka swinene.”

Muakelani Lonene Wa Misava

Loko a wo komberiwa ku hlawula muakelani lonene wa misava, a swi kanakanisi leswaku a wu ta hlawula n’weti. Mpimo wa wona i wukulu ku hundza misava hi kotara. Kutani loko wu ringanisiwa ni min’weti yin’wana leyi nga le ka tipulanete letin’wana, n’weti wa hina i wukulu swinene ku hundza ni pulanete leyi wu nga le ka yona. Hambiswiritano, leswi a swi lo kotlana.

Hi xikombiso, n’weti hi wona wu endlaka leswaku mpimo wa mati ya le lwandle wu tshamela ku cinca-cinca, leswi endlaka leswaku ku va ni fambiselo lerinene ra ekholoji emisaveni. Nakambe n’weti wu hoxa xandla eku endleni leswaku misava yi kota ku rhendzeleka hi dyambu yi nga cinca-cinci. Loko n’weti a wu nga ri kona, pulanete ya hina a yi ta rhendzeleka hi ndlela leyi nga lawulekiki, kumbexana yi vumbuluka hi ndlela yo fanekisela! Ku cinca ka maxelo, ka mpimo wa mati ya le lwandle ni ku cinca kun’wana a ku ta va ni khombo swinene.

Ku Voyama Ni Ku Rhendzeleka Ka Misava Hi Ndlela Leyinene

Ku voyama ka Misava hi tidigri ta 23,5 hi kona ku endlaka leswaku ku va ni tinguva lembe ni lembe, ku va ni maxelo lamanene ku tlhela ku va ni maxelo lama cinca-cincaka. Buku leyi nge Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe yi ri: “Ndlela leyi pulanete ya hina yi voyameke ha yona yi endla leswaku swivumbiwa swi kota ku hanya eka yona.”

Nakambe ndlela leyi misava yi rhendzelekaka ha yona yi endla leswaku vusiku ni nhlikanhi swi leha hi ndlela leyi faneleke. Loko a yo rhendzeleka nkarhi wo leha swinene xiphemu xa misava lexi langutaneke ni dyambu a xi ta vavuka naswona xiphemu lexin’wana a xi ta titimela ngopfu. Hikwalaho, loko masiku a ma komile, kumbexana ma lehe tiawara ti nga ri tingani, ku rhendzeleka ka misava hi ku hatlisa a ku ta endla leswaku ku va ni swidzedze swa matimba ni swilo swin’wana leswi nga ni khombo.

Entiyisweni, swilo hinkwaswo leswi khumbaka pulanete ya hina—ku suka eka ndhawu leyi yi nga eka yona ku ya eka ndlela leyi yi rhendzelekaka ha yona eka n’weti lowu nga muakelani wa yona—swi nyikela vumbhoni bya leswaku swi tumbuluxiwe hi Muvumbi la nga ni vutlhari.a Paul Davies mutivi wa ntumbuluko tlhelo munhu loyi a pfumelaka leswaku swilo swi lo tiendlekela, u ri: “Hambi ku ri van’wasayense lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona va ta khumbeka hi mpimo, vukulu, ku tirhisana, ku twanana ni vutshila lebyikulu bya ndlela leyi vuako byi vumbiweke ha yona.”

Xana vuako lebyi endliweke hi vutshila byi lo tiendlekela kumbe byi kombisa leswaku byi endliwe hi xikongomelo xo karhi? Anakanya hi xivutiso lexi loko u ri karhi u hlaya xihloko lexi landzelaka xo koma, lexi vulavulaka hi swilo swimbirhi swo hlamarisa leswi sirhelelaka swilo leswi hanyaka emisaveni eka makhombo lama humaka exibakabakeni.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

XANA U FAMBA HI RIVILO LERIKULU KU TLULA KULU?

Loko u heta ku hlaya bokisi leri, u ta va u fambe magidi ya tikhilomitara—naswona u ta va u nga swi xiyanga! Xiya mhaka leyi landzelaka.

Xirhendzevutana xa misava xi ringana ni 40 000 wa tikhilomitara naswona hi tiawara ta 24 xi va xi rhendzeleke kan’we. Hikwalaho, munhu la yimeke eka ikhweyita kumbe ekusuhi na yona u famba hi rivilo ra 1 600 wa tikhilomitara hi awara. (Xiphemu xa le n’walungwini ni xa le dzongeni swa misava swi rhendzeleka ndhawu yin’we.)

Misava yi rhendzeleka hi dyambu yi famba hi rivilo ra 30 wa tikhilomitara hi sekoni, kasi dyambu ni tipulanete leti ri rhendzeleke ti rhendzeleka le ndzeni ka xirimela xa Milky Way hi rivilo leri hlamarisaka ra 249 wa tikhilomitara hi sekoni. Tikulu tona ti famba hi rivilo leri tlulaka khilomitara hi sekoni.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

Milky Way: NASA/JPL/Caltech

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]

Earth: Based on NASA/Visible Earth imagery