Misava—Xana Yi “Simekiwe” Hi Xiwelo?

MISAVA yi fanele yi ndzuluka yi ri empfhukeni lowu faneleke ku suka edyambyini leswaku yi nga hisi kumbe ku titimela ku tlula mpimo. Eka ti-solar system tin’wana, ku kumeke tipulanete leti ti fambaka ku fana ni dyambu naswona ti langutiwa ti ri ‘ndhawu leyi nga tshamekaka’—hileswaku, ta swi kota ku tamela mati. Kambe, hambi ku ri tipulanete leti ku vuriwaka leswaku swi nga koteka ku tshama eka tona swi nga ha endleka ti nga faneleki leswaku vanhu va tshama eka tona. Nakambe ti fanele ti ndzuluka hi rivilo leri faneleke ni hi mpimo lowu faneleke.

Loko misava a yo va yitsongonyana naswona yi vevukanyana eka leswi yi nga swona, matimba ya nkoka-misava a ma ta tsana naswona atimosifiya leyinene ya misava a yi ta tlakukela exibakabakeni. Leswi swi nga voniwa en’wetini ni le ka tipulanete timbirhi, ku nga Mekhuri na Masi. Hikwalaho ka leswi ti nga titsongonyana naswona ti nga ni mpimo wa le hansinyana ka wa misava, a ti na atimosifiya. Kambe ku vuriwa yini hi loko misava a yi ri yikulunyana naswona yi tikanyana eka leswi yi nga swona?

Kutani matimba ya nkoka-misava a ma ta va makulu ngopfu, naswona tigasi to vevuka, ku fana na hayidirojeni ni heliyamu, a ti nga ta hambana hi ku olova ni atimosifiya. Buku ya sayense leyi nge Environment of Life ya hlamusela: “Xa nkoka ngopfu, tigasi ta le ka atimosifiya a ti nga ta ringana hi ndlela leyi ti faneleke ti ringana ha yona.”

Kumbexana ehleketa hi okisijeni ntsena, leyi pfurhetelaka ndzilo. Loko mpimo wa yona a wo engeteleka hi phesente yin’we ntsena, nhova a yi ta tshamela ku tshwa. Hi hala tlhelo, loko khaboni-dayokisayidi, ku nga yona leyi vangaka ku hisa a yo tshamela ku engeteleka, misava ya hina a yi ta hisa ku tlula mpimo.

Ndzhendzheleko Wa Misava

Nchumu wun’wana wa kahle i xivumbeko xa misoko ya misava. Loko misava a yo va xirhendzevutana hi ku helela, a hi ta langutana ni maxelo yo biha swinene. Ematshan’weni ya sweswo, misava a hi xirhendzevutana hi ku helela. Ina, a ku ta va ni ku cinca loko pulanete leyikulu ku fana na Jupiter a yo hundza ekusuhi na wona. Emalembeni ya sweswinyana, vativi va sayense va tshubule vumbhoni bya leswaku tinyeleti tin’wana ti ni tipulanete letikulu leti lavaka ku ringana na Jupiter leti rhendzelekaka ekusuhi ni le kusuhi. To tala ta tipulanete leti ti fanakanyana ni Jupiter ti ni xivumbeko xa xirhendzevutana. Tipulanete tin’wana leti fanaka ni misava a ti ta tisa swiphiqo emafambiselweni wolawo.

Geoffrey Marcy, mutivi wa tinyeleti u fanise mafambiselo lawa ma nga ehandle ka pulanete ni tipulanete ta mune, ku nga Mekhuri, Vhenasi, Misava na Masi, leti vumbaka fambiselo ra le ndzeni ra solar system ya hina. Eka mbulavurisano wun’wana, Marcy u hlamusele a ku: “Languta ndlela leyi [lunghiselelo] leri ri hetisekeke ha yona. Ri fana ni ndzalama. Ku ni swilo leswi fambaka. Hinkwaswo swi le xibyeni xin’we. Hinkwaswo swi ndzulukela etlhelo rin’we. . . . Swa hlamarisa hakunene.” Xana leswi swi nga hlamuseriwa hi ndlela ya xiwelo hakunene?

Solar system ya hina yi ni swivumbeko swin’wana swo hlamarisa. Tipulanete letikulu to kota Jupiter, Saturn, Uranus na Neptune ti rhendzeleka edyambyini ti ri empfhukeni lowu faneleke. Ematshan’weni ya leswaku ti va nxungeto, tipulanete leti ti endla ntirho wa nkoka. Vativi va tinyeleti va ti fanise ni ‘xibasisi xa le tilweni’ hikuva matimba ya tona ma tswonga mimoya leyi nga basangiki, leyi nga ha vaka khombo emisaveni. Kunene, misava yi ‘simekiwe’ kahle. (Yobo 38:4) Mpimo wa yona ni laha yi tshameke kona efambiselweni ra solar system ya hina, swi ringane kahle. Kambe a swi heleli kwalaho. Misava yi ni swivumbeko swin’wana swo hlawuleka leswi fanelaka vutomi bya vanhu.

Okisijeni Ni Fotosintesisi

Tiatomo ta okisijeni ti endla kwalomu ka 63 wa tiphesente ta ntiko wa swivumbiwa leswi hanyaka emisaveni. Tlhandlakambirhi, okisijeni leyi nga eka atimosifiya ya le henhla yi sirhelela swimilana swa le misaveni ni swiharhi eka miseve ya dyambu leyi nga ni khombo. Kambe okisijeni ya hatlisa ku endla swo karhi loko yi ri ni tielemente tin’wana, ku fana ni leswi yi vangaka nkurhe loko yi hlangana ni nsimbhi. Kutani ke, xana atimosifiya yi swi kotisa ku yini ku hlayisa mpimo wa le henhla wa tiphesente ta 21 ta elemente leyi yi hatlaka ku endla swo karhi?

Nhlamulo ya kona i fotosintesisi—endlelo lerinene, leri ha rona swimilana swa misava swi tirhisaka ku voninga ka dyambu leswaku swi endla swakudya. Fotosintesisi yi endla okisijeni—laha ku humaka magidi ya timiliyoni ta yona yi ya eka atimosifiya siku ni siku. The New Encyclopædia Britannica ya hlamusela: “Handle ka fotosintesisi, a ku nge heli swakudya ntsena, kambe Misava yi ta hetelela yi nga ha ri na okisijeni.”

Tibuku ta sayense ti tirhisa matluka yo hlayanyana ku hlamusela ndlela leyi fotosintesisi yi endlekaka ha yona. Tindlela tin’wana leti yi endlekaka ha tona a ti si twisisiwa hi ku helela. Vativi va ndzhundzhunuko a va swi koti ku hlamusela ndlela leyi goza ha rin’we ri tisungulekeleke ha yona. Kunene, goza ha rin’we ri vonaka ri rharhangane swinene. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “A yi kona dyondzo leyi amukelekaka eka mani na mani malunghana ni masungulo ya tirhelo ra fotosintesisi.” Mutivi un’wana wa ndzhundzhunuko u lo yi hayeka ehenhla mhaka leyi hi ku vula leswaku fotosintesisi yi “sunguriwe” hi “tisele to hlayanyana to sungula.”

Xiga xexo, hambileswi xi nga riki na vumbhoni bya sayense, kambe xi paluxa nchumu wun’wana wo hlamarisa: Fotosintesisi yi lava swikhamba swa tisele laha yi nga ta endleka kahle endzeni ka swona, naswona endlelo rero ri titshege hi ku tswalana ka tisele leswaku ri kota ku ya emahlweni. Xana sweswo hinkwaswo swi lo endleka hi xiwelo eka ‘tisele to sungula’ to hlayanyana?

Ku Suka Eka Tisele Leti Tswalanaka Ku Ya Eka Munhu

Xana swi nga endleka leswaku tiatomo ti tihlengeleta kutani ti vumba sele yo olova leyi endlekaka hi yoxe? Ebukwini yakwe leyi nge, A Guided Tour of the Living Cell, Christian de Duve, muwini wa Sagwadi ra Nobel ra sayense u ri: “Loko u ehleketa leswaku tisele ta tibakteriya ti lo tiendlekela swin’we ni tiatomo ta tona, tiva leswaku mpfula yi nga na dyambu ri lo hosi.”

Se hi bule ngopfu hi mhaka leyi, a hi tsungeleni, hi suka emhakeni ya tisele ta tibakteriya hi ya eka tisele to hlawuleka ta magidi ya timiliyoni leti akaka byongo bya munhu. Vativi va sayense va hlamusela byongo bya munhu tanihi nchumu lowu rharhanganeke ngopfu ku tlula nchumu hambi wu ri wihi evuakweni lebyi hi byi tivaka. Kunene byi hlawulekile. Hi xikombiso, swiyenge leswikulu swa byongo bya munhu swi vuriwa swihlanganisi. Swiyenge leswi swi kambisisa ni ku hlamusela rungula leri humaka eka xiyenge lexi tekaka rungula ebyongweni. Xin’wana xa swiyenge leswi hlanganisaka rungula hala xikosini xa wena xi endla leswaku u tlangela ku hlamarisa ka vuako. Xana vanhu lava vulaka leswaku swi endleke hi xiwelo va nga hlamusela leswaku swi tise ku yini leswaku ku va ni swiyenge sweswo leswi hlanganisaka rungula? “Ntirho wa nkoka lowu endliwaka hi swiphemu leswi a wu kumeki eka swiharhi swin’wana,” ku pfumela Dok. Sherwin Nuland, ebukwini yakwe leyi nge The Wisdom of the Body.

Vativi va sayense va swi kumile leswaku byongo bya munhu byi kambela rungula hi rivilo lerikulu ngopfu ku tlula tikhompyuta ta matimba swinene. Tsundzuka leswaku tikhompyuta ta manguva lawa ti ve kona endzhaku ka matshalatshala lawa vanhu va ma endleke hi makume ya malembe. Ku vuriwa yini hi byongo bya munhu lebyi tlakukeke? Vativi vambirhi va sayense, John Barrow na Frank Tipler, va pfumela mhaka leyi landzelaka ebukwini ya vona leyi nge The Anthropic Cosmological Principle: “Vativi va ndzhundzhunuko va pfumelelana leswaku a swi nge endleki nikatsongo evuakweni hinkwabyo lebyi vonakaka leswaku nchumu wo karhi wu hundzuka wu va xivumbiwa xo tlhariha ngopfu, lexi nga ni vuswikoti byo amukela rungula ku fana ni Munhu.” Vativi lava va sayense va gimeta hi ku vula leswaku vukona bya hina, “byi lo va xiwelo lexi nga nkateko lowukulu.”

Xana Swi Lo Endleka Hi Xiwelo?

Xana wena u gimeta njhani? Xana vuako swin’we ni swihlamariso swa byona hinkwaswo swi nga ha va swi lo endleka hi xiwelo hakunene? Xana a wu pfumeli leswaku vuyimbeleri byin’wana ni byin’wana lebyinene byi fanele byi qambhiwe hi munhu wo karhi nileswaku swichaya-chayana swa kona swi fanele swi lulamisiwe kahle leswaku swi humesa vuyimbeleri lebyinene? Ku vuriwa yini hi vuako bya hina lebyikulu? David Block, mutivi wa tinhlayo tlhelo mutivi wa tinyeleti u ri: “Hi hanya evuakweni lebyi lulamisiweke kahle.” U fikelele makumu wahi? “Vuako bya hina i kaya. Ndzi kholwa leswaku byi mpfampfarhutiwe hi voko ra Xikwembu.”

Loko na wena u fikelele makumu wolawo, xisweswo u ta pfumelelana ni nhlamuselo ya Bibele hi Muvumbi, Yehovha: “I Muendli wa misava hi matimba yakwe, Loyi a simekaka tiko leri noneke ri tiya hi vutlhari byakwe, Loyi a tshambuluteke matilo hi ku twisisa ka yena.”—Yeremiya 51:15.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7, 8]

PULANETE YO HLAWULEKA

“Swiyimo swo hlawuleka emisaveni leswi vangiwaka hi mpimo wa yona lowu faneleke, tielemente leti nga swiaki swa yona, swin’we ni ndlela leyi yi nga xirhendzevutana ha yona, leswi yi ndzulutisaka xiswona empfhukeni lowu ringaneke kahle ku suka enyeletini ya khale, ku nga dyambu, swi endle leswaku mati ma hlengeletana kahle evuandlalweni bya misava. A hi swi koti ku ehleketa masungulo ya vutomi handle ka mati.”—Integrated Principles of Zoology, Nkandziyiso wa Vutsevu.

[Xihlovo Xa Kona]

NASA photo

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

VUTOMI—XANA BYI LO ENDLEKA HI XIWELO?

Hi 1988, buku leyi ringeteke ku hlamusela ndlela leyi vutomi byi sunguleke ha yona yi pfuxetiwile eka magazini wa Search, lowu kandziyisiweke hi Nhlangano wa le Australia ni wa le New Zealand wa Nhluvuko wa Sayense. Eka tluka rin’we ra buku leyi, mutsari wa timhaka ta sayense L. A. Bennett u kume “swiga swa 16 leswi ngo mbambela kunene, xin’wana ni xin’wana xi titshege hi leswin’wana.” Xana Bennett u fikele makumu wahi endzhaku ko hlaya buku yoleyo hinkwayo? U tsarile: “Swa olova swinene ku namba u pfumela leswaku Muvumbi la nga ni rirhandzu hinkwaro hi yena la tumbuluxeke vutomi kutani a byi kongomisa hi ku landza swikongomelo swakwe . . . ku ri ni ku pfumela ‘timhaka ta xiwelo’ to tala ngopfu leti lavekaka leswaku ti seketela mhaka ya mutsari.”

[Swifaniso]

Fotosintesisi i ya nkoka eku endleni ka swakudya ni ndzhendzheleko wa okisijeni

I yini leswi endlaka leswaku swivumbeko swa misava swi swi kota ku hlayisa vutomi?

Vativi va sayense va hlamusela byongo bya munhu tanihi xivumbeko lexi rharhanganeke ku tlula hinkwaswo evuakweni. A swi nge endleki leswaku byi ve kona hi xiwelo!

[Swihlovo Swa Kona]

Photo: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

Monte Costa, Sea Life Park Hawaii

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Mpimo wa pulanete wu kombisiwile exikalweni

Dyambu

Mekhuri

Vhenasi

Misava

Masi

Jupiter

Saturn

Uranus

Neptune

Pluto

[Swihlovo Swa Kona]

Sun: National Optical Astronomy Observatories; Mercury, Jupiter, and Saturn: Courtesy of NASA/JPL/Caltech/USGS; Venus and Uranus: Courtesy of NASA/JPL/Caltech; Earth: NASA photo; Mars: NASA/JPL; Neptune: JPL; Pluto: A. Stern (SwRI), M. Buie (Lowell Obs.), NASA, ESA