Xana Swiaki Leswi Nga Ni Tiatomo Swi Ve Kona Hi Xiwelo?

THE Encyclopedia of Stars & Atoms ya hlamusela: “Xilo xin’wana ni xin’wana lexi nga eVuakweni, hambi ku ri nyeleti leyi nga le kule swinene, yi endliwe hi tiatomo.” Atomo i yitsongo swinene lerova swa tika ku yi vona loko yi ri swayo, kambe loko ti fumbanile ti endla tielemente ta tikhemikhali leti tivekaka. Tin’wana ta tielemente leti ti fana ni maribye lerova ha swi kota ku ti vona; tin’wana i tigasi leti nga vonakiki. Xana vukona bya tielemente teto hinkwato ta tikhemikhali byi nga hlamuseriwa hi ndlela ya xiwelo?

Elemente 1 Ku Ya Eka 92

Hambileswi hayidirojeni ku nga atomo leyi nga rharhanganangiki ku tlula hinkwato, kambe yi nyika tinyeleti matimba ku fana ni dyambu ra hina naswona i ya nkoka leswaku ku va ni vutomi. Atomo ya hayidirojeni yi ni protoni yin’we eka nyutliyasi ya yona ni elektroni yin’we leyi rhendzelekaka eka nyutliyasi. Tielemente tin’wana leti nga ni tikhemikhali, ku fana ni khaboni, okisijeni, nsuku ni mekhuri, ti endliwa hi tiatomo leti nga ni tielektroni to tala leti fambaka ku rhendzela tiprotoni ni tinyuroni to tala.

Emalembeni ya kwalomu ka 450 lama hundzeke, a ku tiviwa tielemente ta 12 ntsena. Loko to tala ti ri karhi ti tshuburiwa, vativi va sayense va lemuke leswaku ti hleleke hi ndlela ya ntumbuluko. Naswona loko tielemente leti ti vekiwa eka chati hi tilayini ni tikholomu, vativi va sayense va lemuke leswaku tielemente leti nga eka kholumo yin’we ti ni swihlawulekisi leswi fanaka. Kambe a ku sele vangwa echatini, ri kombisa leswaku ku ni tielemente tin’wana leti nga tiviwiki. Leswi swi endle leswaku Dmitry Mendeleyev, mutivi wa sayense la nga Murhaxiya, a vhumbha elemente leyi nga ya vu-32 eka nhlayo ya tiatomo, leyi vuriwaka jemaniyamu, swin’we ni muhlovo wa yona, ntiko wa yona, mpimo wa yona ni mpimo lowu yi n’okaka loko yi ri eka wona. Leswi Mendeleyev a swi “vhumbheke malunghana ni tielemente tin’wana leti nga si kumiwaka—ku nga galiyamu ni skandiyamu—swi kumeke swi ri ntiyiso,” hi ku vula ka buku ya sayense ya 1995 leyi nge Chemistry.

Hi ku famba ka nkarhi, vativi va sayense va vhumbhe vukona bya tielemente tin’wana leti nga tiviwiki ni swihlawulekisi swin’wana swa tona. Eku heteleleni, tielemente hinkwato leti a ti nga si kumiwa ti tshuburiwile. A ka ha ri na vangwa echatini. Nhleleko wa ntumbuluko wa tielemente leti wu sekeriwe eka nhlayo ya tiprotoni eka nyutliyasi ya tiatomo ya tona, ku sukela eka elemente yo sungula, ku nga hayidirojeni, ku ya fika eka elemente yo hetelela ya vu-92 leyi vaka kona hi ndlela ya ntumbuluko emisaveni, ku nga yuraniyamu. Xana leswi swi lo endleka hi xiwelo?

Nakambe, xiya ndlela leyi tielemente leti nga ni tikhemikhali ti fuweke ha yona. Nsuku ni mekhuri i tielemente leti hatimaka swinene. Yin’wana yi tiyile, yin’wana i mati. Kambe, ta tlhandlamana, yin’wana i elemente ya vu-79 kasi leyin’wana i ya vu-80. Atomo ya nsuku yi ni tielektroni ta 79, tiprotoni ta 79 ni tinyuroni ta 118. Atomo ya mekhuri yo va ni elektroni yin’we leyi engetelekeke, ni protoni yin’we leyi engetelekeke, ni nhlayo leyi lavaka ku ringana ya tinyuroni.

Xana swi lo endleka hi xiwelo leswaku ku cincanyana ka nhleleko wa swiaki swa tiatomo ku humesa tielemente to hambana-hambana leti fuweke? Naswona ku vuriwa yini hi matimba ya ntumbuluko lama hlayisaka swiaki swa tiatomo swi ri endhawini yin’we? The Encyclopedia of Stars & Atoms ya hlamusela: “Ku sukela eka xiaki xa yona lexitsongo eka hinkwaswo ku ya eka xirimele, hinkwaswo leswi nga eVuakweni swi landzela milawu yo karhi ya sayense.” Ehleketa leswaku a ku ta endleka yini loko wun’wana wa milawu yoleyo a wo cinca. Hi xikombiso, ku vuriwa yini hiloko a ko endliwa ku cincanyana eka matimba ya ntumbuluko lama hlayisaka tielektroni ti rhendzeleka endzeni ka nyutliya ya atomo?

Matimba Ya Ntumbuluko Lama Pimiweke Kahle

Ehleketa hi leswi a swi ta humelela loko matimba ya electromagnetic a mo tsanisiwa. Dok. David Block, ebukwini yakwe leyi nge Star Watch u ri: “Tielektroni a ti nga ta va ekusuhi ni tiatomo.” Kahle-kahle sweswo a swi ta vula yini? Wa engetela: “Tikhemikhali a ti nga ta tirhisana evuakweni!” Mawaku ndlela leyi hi vuyeriwaka ha yona hi leswi ku nga ni milawu leyi vekiweke leyi endlaka leswaku tikhemikhali ti tirhisana! Hi xikombiso, tiatomo timbirhi ta hayidirojeni loko ti hlangana ni atomo yin’we ya okisijeni ti endla molekhuli ya mati.

Matimba ya electromagnetic ma tsane hilaha ku phindhiweke ka 100 eka matimba ya nyutliya lama hlanganisaka tiatomo ta nyutliya. Xana a ku ta humelela yini loko mpimo lowu wo cinca? Vativi va sayense, ku nga John Barrow na Frank Tipler va hlamusela: “Loko matimba ya nyutliya ni ya electromagnetic a mo cincanyana, tiatomo ta khaboni a ti nga ta va kona.” Handle ka khaboni, a ku nga ta va ni vutomi. Tiatomo ta khaboni ti endla ntiko wa 20 wa tiphesente eka swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka.

Nchumu wun’wana wa nkoka i matimba ya electromagnetic loko ma pimanisiwa ni matimba ya nkoka-misava. Magazini wa New Scientist wa hlamusela: “Ku cincanyana ka matimba ya nkoka-misava ni matimba ya electromagnetic ku nga hundzula tinyeleti leti fanaka ni Dyambu, ti va swimbindzi-mbindzi swa muhlovo wa wasi [ti hisa ngopfu lerova vutomi a byi nge vi kona] kumbe ti va titsongo ngopfu [ti nga hisi hilaha ku ringaneke leswaku ti seketela vutomi].”

Matimba man’wana, ku nga matimba lama tsaneke ya nyutliya, ma lawula rivilo ra nyutliya edyambyini. Freeman Dyson, la nga mutivi wa ntumbuluko wa hlamusela: “Ma tsane hi mpimo lowu ringaneke lerova hayidirojeni leyi nga edyambyini yi tshwa hakatsongo-tsongo.” Ku nga nyikeriwa swikombiso swin’wana swo tala leswi kombisaka leswaku vutomi bya hina byi titshege hi milawu leyi pimiweke kahle ni swiyimo leswi kumekaka evuakweni. Profesa Paul Davies, mutsari wa timhaka ta sayense u pimanise milawu ya mani na mani ni swiyimo swa kona ni ntlawa wa tibatheni ivi a ku: “Swi vonaka onge yin’wana ni yin’wana ya tibatheni leti yi fanele ku vekiwa exitichini xa yona leswaku vuako byi va ndhawu leyi nga ni vutomi byo antswa.”

Khale ka khaleni, Sir Isaac Newton a nga si tshubula nawu wa nkoka-misava, Bibele yi vulavule hi milawu leyi vekiweke. Wanuna la vuriwaka Yobo u vutisiwile: “Xana u veke milawu leyi lawulaka matilo, kumbe leyi kongomisaka milawu ya ntumbuluko ya misava?” (Yobo 38:33, The New English Bible) Swivutiso swin’wana leswi endleke leswaku a titsongahata hi leswi: “A wu ri kwihi loko ndzi simeka misava?” naswona “I mani la vekeke mimpimo ya yona, loko u swi tiva?”—Yobo 38:4, 5.

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

TIELEMENTE TA NKOKA

Tielemente leti nga ni tikhemikhali ta hayidirojeni, okisijeni ni khaboni ti endla 98 wa tiphesente ta tiatomo emirini wa wena. Kutani ku landzela nayitrojeni, leyi endlaka 1,4 wa tiphesente. Tielemente tin’wana ti kona hi mpimo lowutsongo swinene kambe i ta nkoka leswaku ku va ni vutomi.

[Chati/Dayagramu leyi nga eka tluka 6, 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Hi nkarhi wa ku kandziyisiwa, vativi va sayense a humese tielemente ta 93 ni ku tlula, ku katsa ni elemente ya vu-118. Hi ku ya hi leswi vhumbhiweke, tielemente leti ta ha nghena kahle eka “periodic table.”

[Xihlovo Xa Kona]

Source: Los Alamos National Laboratory

hydrogen H 1

helium He 2

lithium Li 3

beryllium Be 4

boron B 5

carbon C 6

nitrogen N 7

oxygen O 8

fluorine F 9

neon Ne 10

sodium Na 11

magnesium Mg 12

aluminum Al 13

silicon Si 14

phosphorus P 15

sulfur S 16

chlorine Cl 17

argon Ar 18

potassium K 19

calcium Ca 20

scandium Sc 21

titanium Ti 22

vanadium V 23

chromium Cr 24

manganese Mn 25

iron Fe 26

cobalt Co 27

nickel Ni 28

copper Cu 29

zinc Zn 30

gallium Ga 31

germanium Ge 32

arsenic As 33

selenium Se 34

bromine Br 35

krypton Kr 36

rubidium Rb 37

strontium Sr 38

yttrium Y 39

zirconium Zr 40

niobium Nb 41

molybdenum Mo 42

technetium Tc 43

ruthenium Ru 44

rhodium Rh 45

palladium Pd 46

silver Ag 47

cadmium Cd 48

indium In 49

tin Sn 50

antimony Sb 51

tellurium Te 52

iodine I 53

xenon Xe 54

cesium Cs 55

barium Ba 56

lanthanum La 57

cerium Ce 58

praseodymium Pr 59

neodymium Nd 60

promethium Pm 61

samarium Sm 62

europium Eu 63

gadolinium Gd 64

terbium Tb 65

dysprosium Dy 66

holmium Ho 67

erbium Er 68

thulium Tm 69

ytterbium Yb 70

lutetium Lu 71

hafnium Hf 72

tantalum Ta 73

tungsten W 74

rhenium Re 75

osmium Os 76

iridium Ir 77

platinum Pt 78

gold Au 79

mercury Hg 80

thallium Tl 81

lead Pb 82

bismuth Bi 83

polonium Po 84

astatine At 85

radon Rn 86

francium Fr 87

radium Ra 88

actinium Ac 89

thorium Th 90

protactinium Pa 91

uranium U 92

neptunium Np 93

plutonium Pu 94

americium Am 95

curium Cm 96

berkelium Bk 97

californium Cf 98

einsteinium Es 99

fermium Fm 100

mendelevium Md 101

nobelium No 102

lawrencium Lr 103

rutherfordium Rf 104

dubnium Db 105

seaborgium Sg 106

bohrium Bh 107

hassium Hs 108

meitnerium Mt 109

110

111

112

114

116

118

[Dayagramu]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Xana nhleleko lowu ni ku yelananyana ka tielemente ta “periodic table” swi kombisa leswaku swi lo endleka hi xiwelo kumbe swi endliwe hi muvumbi la tlhariheke?

Helium atom

Electron

Proton

Neutron

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

I yini lexi endlaka leswaku matimba lawa ya mune yo hetelela ya sayense ma pimiwa hilaha ku faneleke?

ELECTROMAGNETISM

NYUTLIYA LEYI NGA NI MATIMBA

NKOKA-MISAVA

NYUTLIYA LEYI TSANEKE

Molekhuli ya mati

Nyutliyasi ya atomo

Blue giant

Red dwarf

Dyambu