Mati I Ya Nkoka Eka Swilo Leswi Hanyaka

SWA tika ku twisisa ndlela leyi mati ma nga xiswona. Molekhuli ha yin’we yi ni tiathomo tinharhu ntsena, ku nga tihayidrojini timbirhi na okisijini. Kambe, van’wasayense a va si swi twisisa kahle leswaku timolekhuli ta mati ti tirha njhani. Lexi hi xi tivaka hi leswaku mati i ya nkoka eka swilo leswi hanyaka, laha ntiko lowu endlaka tiphesente ta kwalomu ka 80 wa nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hanyaka ku nga mati. A hi kambisiseni tindlela ta ntlhanu leti mati ma tirhaka ha tona.

1. Mati ma nga hlayisa ku hisa lokukulu kambe ku hisa ka wona ku nga cinci, hikwalaho ma pfuneta leswaku ku va ni maxelo lamanene.

2. Mati ma engeteleka loko ma tiya, ma endla leswaku ayisi yi papamala kutani yi vumba nchumu lowu ma sirhelelaka. Loko mati a ma fana ni swilo swin’wana, ma nga engeteleki loko ma ri karhi ma tiya, mativa, milambu ni malwandle a ma ta tiya ku sukela ehansi ku ya ehenhla, ma dlaya xin’wana ni xin’wana lexi nga eka wona!

3. Ndlela leyi mati ma vonikelaka swinene ha yona, yi endla leswaku swivumbiwa leswi titshegeke hi ku vonakala swi kota ku hanya le ndzeni-ndzeni ka wona.

4. Timolekhuli ta mati ta tshinelelana, ivi sweswo swi ma endla onge ma ni nhlonge. Ku tshinelelana koloko ka timolekhuli ku endla leswaku switsotswana swi kota ku famba-famba emadan’wini, ku endla leswaku mati ma va mathonsi naswona ku pfuna mati leswaku ma kota ku nghena ni le ndzeni ka swimilana swo leha swinene.

5. Mati i ya nkoka ngopfu eku n’okiseni ka swilo. Ma ni okisijini, khaboni-dayokisayidi, mimunyu, timinerali ni swilo swin’wana swa nkoka.

I Ya Nkoka Eku Lawuleni Ka Maxelo Ya Misava

Xiphemu xa misava lexi endlaka tiphesente ta 70 xi funengetiwe hi malwandle, leswi endlaka leswaku ma lawula maxelo hi ndlela leyinene. Hakunene, malwandle ni xibakabaka swa tirhisana, hikuva ku hisa, mati, tigasi ni matimba lama nga hi xivumbeko xa moya ni magandlati swi tshamela ku cincana. Nakambe swa pfunana hi ku susa ku hisa ka dyambu eTindhawini leti Hisaka swi ku yisa exiphen’wini xa le n’walungwini ni xa le dzongeni xa misava, leswaku ku va ni maxelo lamanene emisaveni. Entiyisweni, leswaku swivumbiwa swo tala swi kota ku hanya, maxelo ma fanele ma tshama ma ri lamanene leswaku mati ma nga tiyi. Buku leyi nge Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe yi ri: “Swa tikomba leswaku swiyimo leswi nga eMisaveni i swinene.”

Entiyisweni, misava yi lo vumbiwa. Kambe xana yi lo vumbiwa hi xiwelo, kumbe yi vumbiwe hi Muvumbi wo tlhariha la nga ni rirhandzu? Bibele yi vula leswaku yi vumbiwe hi Muvumbi wo tlhariha la nga ni rirhandzu. (Mintirho 14:15-17) Exihlokweni lexi landzelaka, hi ta vona ndlela leyi langutelo ra Bibele ri seketeriwaka ha yona hi vumbhoni lebyi engetelekeke, ku nga mindzhendzheleko leyi hlamarisaka leyi endlaka leswaku pulanete ya hina yi tshama yi basile yi tlhela yi va exiyin’weni lexinene.

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

BIBELE YA PAKANISA ETIMHAKENI TA SAYENSE

Misava yi hayekiwe empfhukeni. “Xi tshambuluta n’walungu ehenhla ka ndhawu leyi nga riki na nchumu, xi hayeka misava ehenhla ka hava.”—Yobo 26:7, marito lawa ma vuriwe kwalomu ka 1613 B.C.E.

Misava i xirhendzevutana. “Ku ni Loyi a tshamaka ehenhla ka xirhendzevutana xa misava.”—Esaya 40:22, yi tsariwe kwalomu ka 732 B.C.E.

Mati ma rhendzeleka. “Hinkwaswo swinambyana swa vuxika swi ya elwandle . . . Ndhawu leyi swinambyana swa vuxika swi humaka eka yona, swi tlhelela eka yona leswaku swi ta tlhela swi huma.”—Eklesiasta 1:7, yi tsariwe emahlweni ka 1000 B.C.E.

Vuako byi lawuriwa hi milawu ya ntumbuluko. “[Mina Yehovha] ndzi veke . . . milawu ya tilo ni misava.”—Yeremiya 33:25, yi tsariwe emahlweni ka 580 B.C.E.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 7]

Magnetosphere: NASA/Steele Hill; aurora: Collection of Dr. Herbert Kroehl, NGDC; reef: Stockbyte/Getty Images