Pulanete Ya Mars Leyi A Yi Tshinele Swinene Eka Pulanete Ya Misava
HI August 2003, pulanete ya Mars yi tshinele ekusuhi ni pulanete ya misava hi tikhilomitara ta 56 wa timiliyoni, naswona a yi tshinele hi ndlela yoleyo endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 60 000. Sweswo swi endle leswaku pulanete ya Mars yi va ekusuhi swinene ni Misava, ku nga mhaka leyi tsakiseke vativi va tinyeleti ni tipulanete.
Eku sunguleni ka 2004, ku rhumeriwe swibamubamu swo hlayanyana epulaneteni ya Mars. Swin’wana swi kambisise pulanete leyi ku suka evuandlalweni bya yona kasi swin’wana swi yi kambisise yi ri laha yi rhendzelekaka hi dyambu kona. Xana minkambisiso leyi endliweke yi hi dyondzisa yini malunghana ni pulanete leyi ya Mars?
Ku Kambisisa Pulanete Ya Mars
Xibamubamu lexi vuriwaka Mars Global Surveyor xi fike eka pulanete yoleyo hi 1997. Xi tshubule leswaku pulanete ya Mars yi tshame yi va ni matimba lamakulu ya maginete. Xi tlhele xi mpfampfarhuta mepe wa pulanete ya Mars, xi paluxa leswaku mpfhuka lowu nga kona ku suka eka xiphemu xa le hansi xa pulanete leyi ku ya eka xa le henhla wu tlula 29 wa tikhilomitara loko wu ringanisiwa ni mpfhuka wa misava lowu tlulaka 19 wa tikhilomitara.a
Ndhawu leyi nga hansi swinene epulaneteni ya Mars yi le vuandlalweni bya Hellas, lebyi veke kona hikwalaho ka ku hlanhleka ka ribye lerikulu. Ndhawu leyi tlakukeke swinene i nhlohlorhi ya Olympus Mons leyi nga ni vholkheno leyi tlakukeke tikhilomitara ta 21. Khamera ya xibamubamu lexi vuriwaka Mars Global Surveyor yi tlhele yi teka swifaniso swa matamba ya xivumbeko xa xirhendzevutana lawa vuandlalo bya wona a byi vonaka byi lehe ku tlula 18 wa timitara swin’we ni swintshabyana swa sava ni minkova leya ha ku endlekaka. Xitirho xin’wana xi kume leswaku maribye yo tala lama nga kwalaho ma vangiwe hi vholkheno.
Hambileswi hi November 2006 a swi nga ha koteki ku lawula xibamubamu lexi vuriwaka Mars Global Surveyor, swibamubamu swinharhu ku nga 2001 Mars Odyssey, Mars Express na Mars Reconnaissance Orbiter swi ye emahlweni swi kambisisa pulanete ya Mars.b Swi kambisise xibakabaka xa Mars ni swilo leswi nga empfhukeni wa kona swi tirhisa tikhamera ni swilo swo kambela ha swona swa xiyimo xa le henhla, naswona swi kume leswaku ku ni ayisi yo tala exiphen’wini xa le n’walungwini xa pulanete leyi.
Ayisi leyi yi voniwe hi Xibamubamu lexi vuriwaka Phoenix Mars, lexi fikeke eka pulanete leyi hi May 25, 2008. Xibamubamu xexo a xi ri ni switirho swa xiyimo xa le henhla swo kambisisa xibakabaka ni ndhawu leyi nga ayisi ya le pulaneteni yoleyo. Van’wasayense va ni ntshembo wo kumisisa loko ku tshame ku hanya swivumbiwa leswi voniwaka hi makhiroskopu emisaveni yoleyo leyi nga ayisi. Hambiswiritano, nkambisiso wa loko ku tshame ku hanya swivumbiwa swo karhi kumbe swiyimo leswi nga endlaka leswaku ku hanya swivumbiwa swo karhi, wu sungule khale.
Xibamubamu Lexi Vuriwaka Spirit Ni Lexi Vuriwaka Opportunity
Swibamubamu swimbirhi leswi Kambisiseke Pulanete ya Mars leswi vuriwaka Spirit na Opportunity, swi fike eka pulanete yoleyo hi January 2004, naswona ndhawu leyi swi fikeke swi yima eka yona a yi hlawuriwe hi ku landza rungula ra nkambisiso lowu nga tshama wu endliwa. Xibamubamu ha xin’we lexi a xi lehe kwalomu ka 1,5 wa timitara xi tlhela xi tika tikhilogiramu ta 174, xi hungute rivilo ra xona loko xi ri exibakabakeni xa Mars xi tirhisa swilo leswi sirhelelaka ku hisa, tiparachuta ni tirhokete. Loko swi xika swi fike swi tlula-tlula kunene swi ri endzeni ka minkwama leyi nga ni moya, ku fana ni ndlela leyi xibamubamu lexi vuriwaka Mars Pathfinder xi endleke hakona hi 1997.c
Vuandlalo bya pulanete ya Mars byi lave ku ringana ni ndhawu leyi omeke leyi nga emisaveni, hikwalaho swi endle leswaku xibamubamu xi va ni ndhawu leyikulu leyi xi nga endlaka nkambisiso xi ri eka yona. Ndhawu leyi nga hlawuriwa leswaku xibamubamu lexi vuriwaka Opportunity xi endla nkambisiso xi ri eka yona, a ku ri Meridiani Planum, ku nga rivala ra ntshava ra khale leri nga ni maribye lama nga ni minerali leyi vuriwaka hematite, leyi nga ni nsimbi. Xibamubamu lexi vuriwaka Spirit xi xike hi le tlhelo lerin’wana ra pulanete ya Mars leswaku xi kambisisa ku enta ka riwa lerikulu leri vuriwaka Gusev leri vangiweke hi vholkheno, leri vakambisisi van’wana va ehleketaka leswaku swi nga endleka a ri ri tiva ra khale. Xikongomelo xa vukambisisi lebyimbirhi, hi ku ya hi rungula ra Ndzawulo ya le United States yo Endla Swihaha-mpfhuka ni Swilo swa le Mpfhukeni, a ku ri “ku kambisisa matimu ya swiyimo swa mbango endhawini yoleyo leyi swi nga ha endlekaka yi tshame yi va ni mati niloko yi tshame yi va ni swiyimo leswi nga endlaka leswaku ku hanya swivumbiwa swo karhi.”
Swibamubamu Leswi Kambisisaka Maribye Ni Misava Swi Ya Eka Pulanete Ya Mars
Loko xibamubamu lexi vuriwaka Spirit xi fikile laha a xi ya kona hi January 4, 2004, xi fikele endhawini leyi nga mananga, ndhawu ya maribye leyi nga ni magoji ya xivumbeko xa xirhendzevutana. Xibamubamu xolexo xi kambisise ndhawu yoleyo hilaha vativi va maribye ni misava a va ta yi kambisisa hakona, hi ku kambela misava yo hambana-hambana, maribye ni xivumbeko xa tindhawu tin’wana. Van’wasayense lava kongomisaka xibamubamu lexi vuriwaka Spirit va tshubule leswaku ndhawu leyi xi fikelaka eka yona a yi funengetiwe hi maribye ya vholkheno naswona a yi ri ni magoji yo tala lama vangiweke hi ku wa ka maribye lamakulu exibakabakeni xa Mars. Xibamubamu lexi vuriwaka Spirit xi fambe mpfhuka wo ringana tikhilomitara ta 2,6 leswaku xi kambisisa swintshabyana swo hlayanyana leswi nga kwalaho. Loko xi ri kwalaho, xi tshubule maribye ya xivumbeko lexi nga tolovelekangiki ni ya xivumbeko xa xiphepherhele yo olova lawa swi nga ha endlekaka ma ve kona hikwalaho ka vholkheno.
Hi nkarhi wolowo, hi January 25, 2004 loko xibamubamu lexi vuriwaka Opportunity xi fambe tikhilomitara ta 456 wa timiliyoni, xi fikele endhawini leyi nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 25 ntsena ku suka exikarhi ka ndhawu leyi a xi fanele xi fikele eka yona. Xibamubamu xi fike xi tlula-tlula kunene erivaleni ra Meridiani hi nkwama wa xona lowu nga ni moya kutani xi kongoma emugodini lowutsongo lowu vangiweke hi ku buluka ka vholkheno. N’wasayense un’wana u fanise ku xika koloko ka xibamubamu ni “ndlela leyi bolo ya galufu yi waka ha yona kutani yi kongoma egojni leritsongo”!
Xibamubamu lexi vuriwaka Opportunity xi kambele migodi yo hlayanyana leyi vangiweke hi ku buluka ka vholkheno leyi nga ni maribye lamatsongo ni maribye lama nga ni xivumbeko xa xirhendzevutana lama thyiweke vito ra blueberries. Hambileswi ma nga riki ya wasi hi xiviri, muvala wa wona lowo kwalala wu hambanile ni wa misava leyi ma nga eka yona ni wa maribye man’wana leswi nga swo tshukanyana. Eka maribye man’wana ku vonaka xivumbeko xa magandlati naswona eka man’wana ku ni mimpfampfarhuto ya xivumbeko xa sava leri hlantiweke hi mati lama khulukaka. Van’wasayense van’wana va vona onge mimpfampfarhuto leyi swin’we ni chlorine ni bromine leswi kumiweke emaribyeni wolawo, swi nga va swi kombisa leswaku ku tshame ku va ni mati lama nga ni munyu.
Nkambisiso wa Xibamubamu lexi vuriwaka 2008 Phoenix Mars wu ve ni rungula ro tala ra le vuandlalweni bya pulanete ya Mars, ngopfu-ngopfu bya xiphemu lexi nga ayisi xa pulanete leyi. Xitirho xa xibamubamu lexi xi kovotle ehansi endhawini leyi nga ayisi, leswaku xi kambela misava kutani xi teka ayisi ya kona leswaku yi kamberiwa “etindhawini ta xona ta vukambisisi.” Hambiswiritano, vukambisisi byolebyo a byi ri bya xinkarhana hikuva endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani loko xi hete ntirho wa xona, magazini lowu nge Science wu hlamusele leswaku vuxika bya le pulaneteni ya Mars a byi ta “funengeta xibamubamu lexi vuriwaka Phoenix hi gwitsi leri nga ni khaboni-dayokisayidi.”
Entiyisweni ku va van’wasayense volavo va kota ku kambela tipulanete tin’wana leti nga eka mpfhuka wa madzana ya timiliyoni swi kombisa leswi nga endliwaka loko vanhu va tirhisana leswaku va fikelela pakani yo karhi. Nakambe nhluvuko wo tano wu kombisa vutshila lebyi vanhu va nga na byona. Ina, ku va van’wasayense hi ku angarhela va kota ku kambisisa exibakabakeni, swi koteka hileswi ku nga ni milawu ya ntumbuluko leyi nga hundzukiki ni leyi tshembekaka hi ku helela leyi lawulaka vuako hinkwabyo. Milawu yoleyo a yi lo tiendlekela kambe yi simekiwe hi Loyi a tumbuluxeke vuako hinkwabyo, ku nga Yehovha Xikwembu.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Tikhilomitara ta 19 ti yimela mpfhuka wo suka evuandlalweni bya ndhawu leyi enteke swinene leyi vuriwaka Mariana leyi nga le Lwandle ra Pacific ku ya fika enhlohlorhini ya Ntshava ya Everest.
b Xibamubamu lexi vuriwaka 2001 Mars Odyssey ni lexi vuriwaka Mars Reconnaissance Orbiter swi rhumeriwe hi Ndzawulo ya le United States yo Endla Swihaha-mpfhuka ni Swilo swa le Mpfhukeni, kasi lexi vuriwaka Mars Express xi rhumeriwe hi Ndzawulo yo Endla Swilo swa le Mpfhukeni ya le Yuropa.
c Vona xihloko lexi nge “Muchini Lowu Tirhaka Ku Fana Ni Munhu Wu Ya Kambela Pulanete Ya Mars,” eka Xalamuka! (ya Xinghezi) ya June 22, 1998.
[Bokisi leri nga eka tluka 16]
XANA KU NI SWIVUMBIWA LESWI HANYAKA EPULANETENI YA MARS?
Nkul. William Herschel na Percival Lowell lava va nga vativi va tinyeleti va lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, va ringanyete leswaku pulanete ya Mars yi ni swivumbiwa leswi tlhariheke naswona dyondzo ya Darwin ya ku tiendlekela ka swilo yi tikombe yi seketela mhaka yoleyo. Kambe tidyondzo leti hinkwato ti vonake ti ri mavunwa. Nkambisiso lowu endliweke hi ku tirhisa sethalayiti wu paluxe ndhawu leyi nga kwandzasi ni xibakabaka lexi ndhawu leyikulu ya xona ku nga khaboni-dayokisayidi. Hi 1976, minkambisiso leyi endliweke hi xibamubamu lexi vuriwaka Viking 1 yi tshubule leswaku ku hava swivumbiwa leswi hanyaka eka pulanete ya Mars.d
Kambe, van’wasayense va ye emahlweni va langutisa swikombiso leswi kombisaka leswaku ku tshame ku va ni swivumbiwa leswi hanyaka, Xibamubamu lexi vuriwaka Phoenix Mars hi xona xi vuyiseke rungula lerintshwa ra matshalatshala ya vona. Leswi swivumbiwa swin’wana leswi voniwaka hi makhiroskopu swi kotaka ku hanya eka swiyimo swo tika laha misaveni, van’wasayense va vona onge swivumbiwa leswi fanaka swi nga va kona etindhawini tin’wana ta le pulaneteni ya Mars. Xibamubamu lexi vuriwaka Beagle 2 lexi khomanisiweke ni xa Mars Express, a xi endleriwe ku kambela swivumbiwa leswi voniwaka hi makhiroskopu leswi nga emisaveni ya pulanete ya Mars, kambe xi tsandzeke ku phatsama eku heleni ka lembe ra 2003. Haxawa wa kona, van’wasayense va tshubule vuthala bya gasi leyi vuriwaka methane eka xibakabaka xa Mars, va hlohlotele ritshwa ra leswaku ku ehleketiwa ngopfu hi mhaka ya loko gasi yoleyo yi huma eka swivumbiwa leswi hanyaka kumbe eka tivholkheno.
Xana munhu a nga swi kota ku hlawula leswaku ku va ni swivumbiwa leswi hanyaka kun’wana ni kun’wana evuakweni hinkwabyo? Bibele ya hlamula yi ku: ‘Xikwembu hi xona xi nga ni xihlovo xa vutomi.’ (Pisalema 36:9) Kahle-kahle, vutomi byi huma eka Yehovha Xikwembu, Munyiki wa Vutomi wo sungula loyi a nga Mutumbuluxi.—Mintirho 17:25.
[Nhlamuselo ya le hansi]
d Vona xihloko lexi nge “Pulanete Ya Mars Yi Tlhela Yi Endzeriwa” eka Xalamuka! (ya Xinghezi) ya November 22, 1999.
[Xihlovo Xa Kona]
NASA/JPL/Cornell
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Xitirho xa Xibamubamu lexi vuriwaka Phoenix Mars xi ri ni nchumu wo cela ha wona, nchumu wo kambela ha wona ni khamera
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Xifaniso xa muvala wa maribye lama thyiweke “blueberries”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Ntshava ya vholkheno leyi vuriwaka Olympus Mons, leyi leheke tikhilomitara ta 21 leyi ku nga languteriwangiki leswaku yi nga buluka
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Xibamubamu lexi vuriwaka Spirit xi cele xi tlhela xi khoma-khoma vuandlalo bya ribye leri
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 15]
Top left: NASA/JPL-Caltech/University of Arizona/Texas A&M University; top right: NASA/JPL/Malin Space Science Systems; bottom left and right: NASA/JPL/Cornell