Nchumu Lowu Rharhanganeke Lowu Tameleke Timhaka Letikulu Ta Sayense Wu Paluxiwa

Nchumu Lowu Rharhanganeke Lowu Tameleke Timhaka Letikulu Ta Sayense Wu Paluxiwa

LOKO vanhu lava nyupelaka ematini va kambele xikepe lexi tshovekeke ekusuhi ni xihlala xa Antikýthēra xa le Greece hi 1901, va kume nchumu wa nkoka swinene. Xikepe xolexo lexi tshovekeke a xi tikomba xi ri xa vaxavisi va khale va le Rhoma lexi a xi ri rhwale nhundzu yo tanihi mavulu, swifaniso swa koporo ni timali ta silivhere leti humaka ePergamo. Timali toleto ta silivhere ti endle leswaku valavisisi va kota ku vona leswaku xikepe lexi, lexi kumbexana a xi ya eRhoma, xi mbombomele exikarhi ka lembe ra 85 na 60 B.C.E.

Ku sukela loko swilo sweswo swi kumiwile, swi hlayisiwe eMuziyamu ya Vuyimburi ya Tiko ya le Atena, le Greece. Hambiswiritano, leswi endleke leswaku valavisisi va ta emuziyamu yoleyo hi 2005 a ku nga ri swifaniso kumbe timali ta nsimbi. Lexi a va lava ku xi vona a ku ri nchumu lowu endliweke hi koporo lowu eku sunguleni a wu hlayisiwe endzeni ka xibokisana lexi vatliweke kunene lexi ringanaka ni bokisi ra tintangu. Nchumu wolowo, lowu tiviwaka tanihi Khalikhuleta ya le Antikythera, wu kombisa leswaku vanhu va khale a va kota ku endla swilo leswikulu swa sayense ku tlula ndlela leyi vanhu vo tala va tshameke va anakanya ha yona. Nchumu wolowo a wu vitaniwa “muchini lowu rharhanganeke swinene lowu a wu tiviwa hi vanhu va khale.”

I yini nchumu wa kona? Naswona ha yini wu ri wa nkoka swinene?

Nchumu Lowu Rharhanganeke

Loko xibokisana xolexo xi humesiwa endzeni ka lwandle a xi kurhile xi tlhela xi funengetiwe hi nchumu wo tiya. Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 2 000, a wu fana ni ribye ra muvala wa rihlaza. Leswi valavisisi a va tsakisiwe ngopfu hi swifaniso, vanhu vo tala a va nga wu tekeli enhlokweni nchumu lowu lowu rharhanganeke.

Loko muyimburi wa Mugriki a kambisise nchumu lowu hi 1902, a wu ri swiphemuphemu swo hlayanyana. A wu ri ni swivhilwana leswi nga ringaniki hi vukulu, leswi nga ni meno ya tinhla tinharhu. Nchumu lowu a wu languteka ku fana ni wachi, kambe leswi swilo leswi a swi tirhisiwa eka tiwachi a ku nga anakanyiwi leswaku a swi tirhisiwa ngopfu ku kondza ku va emalembeni ya 700 lama hundzeke, sweswo swi endle leswaku swi nga tshembisi leswaku a ku ri wachi.

Xihloko lexi vulavulaka hi Khalikhuleta ya le Antikythera xi hlamusela leswaku “van’wamatimu a va lavi ku bumabumela [Magriki lama hanyeke emalembeni ya kwalomu ka 2 000 lama hundzeke] hi ku va ni swilo swa sayense leswi nga ni swimhandzana leswi pakanisaka—swimhandzana leswi endliweke hi nsimbi swi tlhela swi vekeriwa eka swivhilwana swin’wana leswi rharhanganeke swa khalikhuleta yoleyo leswi kotaka ku rhendzeleka swi tlhela swi koka ni leswin’wana.” Nilokoswiritano nchumu wolowo a ku vuriwa leswaku wu tshame wu tirhisiwa swinene ku kambela ndhawu leyi dyambu, n’weti, tipulanete ni tinyeleti swi nga eka yona.

Hambiswiritano, vanhu vo tala a va vula leswaku swivhilwana swa wona a swi rharhangane ngopfu lerova a wu nga ta wu ri ni malembe ya 2 000. Hikwalaho va gimete hi leswaku a wu nga humi eka xikepe xa khale lexi tshovekeke. Hi hala tlhelo, mukambisisi un’wana u ringanyete leswaku nchumu wolowo swi nga ha endleka a ku ri Xirhendzevutana lexi dumeke xa Archimedes. Nchumu lowu wu hlamuseriwe hi Cicero hi lembe-xidzana ro sungula B.C.E. tanihi xitirho xo vona swilo swa le mpfhukeni—nchumu lowu kotaka ku kombisa ku rhendzeleka ka dyambu, n’weti ni tipulanete ta ntlhanu leti munhu a kotaka ku ti vona hi mahlo. Hambiswiritano, leswi a ku ri hava vumbhoni lebyi kanetaka leswaku nchumu wolowo i wo vona swilo swa le mpfhukeni, mhaka yoleyo yi amukeriwile.

Ku Kambisisiwa Ka Nchumu Wolowo Hi Vukheta

Hi 1958, nchumu wolowo wu kambisisiwe hi Derek de Solla Price, loyi a dyondzeleke ku tiva ntumbuluko kambe hi nkarhi wolowo se a cincile a ri profesa wa matimu. A a pfumela leswaku nchumu wolowo a wu kota ku kambela swiendlakalo swa le mpfhukeni swa le nkarhini lowu hundzeke ni swa le nkarhini lowu lowu taka, swo tanihi ku helela ka n’weti loku landzelaka. U swi xiyile leswaku marito lama tsariweke eka nchumu wolowo a ma kombetela eka ndlela leyi khalendara yi avanyisiweke ha yona, ku nga masiku, tin’hweti ni tinhlamuselo ta nchumu lowu kombisaka laha tipulanete ni tinyeleti ti nga kona. A a ehleketa leswaku nchumu lowu wu tshame wu va ni swimhandzana leswi rhendzelekaka leswi kombetelaka ndhawu leyi swilo swa le mpfhukeni swi kumekaka eka yona hi minkarhi yo hambana-hambana.

Price u gimete hileswaku vhilwa lerikulu a ri tirhiseriwa ku yimela ku rhendzeleka ka dyambu nileswaku ku rhendzeleka kan’we ka rona, a ku fambisana ni nkarhi lowu misava yi wu hetaka yi rhendzeleka hi dyambu. Loko vhilwa rin’wana, leri hlanganeke ni lero sungula, a ri yimela ku rhendzeleka ka n’weti, swi vula leswaku nhlayo ya meno ya mavhilwa lamambirhi yi fanele yi kombetela eka mhaka ya khale ya Magriki malunghana ni ku rhendzelaka ka n’weti.

Hi 1971, Price u kambele nchumu wolowo hi X-rheyi. Vuyelo bya kona byi tiyisekise leswi a a swi ringanyeta. Nchumu lowu a ku ri khalikhuleta leyi rharhanganeke yo kambela dyambu, n’weti, tinyeleti ni tipulanete tin’wana leti munhu a kotaka ku ti vona hi mahlo. Price u mpfampfarhute ndlela leyi a a ehleketa leswaku nchumu lowu wu tirha ha yona ivi a kandziyisa leswi a swi tsaleke hi 1974. U tsarile a ku: “A wu kona nchumu lowu fanaka ni lowu, lowu hlayisiweke kun’wana. . . . Ku sukela eka timhaka hinkwato ta sayense leti hi ti tivaka ni thekinoloji ya le nkarhini wa Magriki, a hi fanele hi swi vonile leswaku khalikhuleta yoleyo a yi nga ri kona.” Hi nkarhi wolowo, leswi Price a swi vuleke a swi nga tekiwi swi ri swa nkoka. Hambiswiritano, van’wana va ye emahlweni ni ndzavisiso wakwe.

Rungula Leri Engetelekeke

Hi 2005, ntlawa wa vakambisisi lava boxiweke eku sunguleni wu kambele nchumu lowu wu tirhisa muchini lowu vuriwaka CAT leswaku wu humesa swifaniso leswi vonakaka kahle hi matlhelo manharhu hi ku tirhisa X-rheyi. Nkambisiso wolowo wu nyikele rungula leri engetelekeke ra ndlela leyi nchumu lowu a wu tirha ha yona. Loko munhu la wu tirhisaka a hundzuluxa ximhandzana, mavhilwa ya le mahlweni ni ya le ndzhaku ka bokisi ya 30 a ma rhendzeleka kanharhu. Sweswo a swi endla leswaku loyi a wu tirhisaka a kota ku tiva ku rhendzelaka ka n’weti, tinyeleti ni tipulanete ku katsa ni loko n’weti wu sirhe dyambu ni loko misava yi ri exikarhi ka dyambu ni n’weti, loko ku ri nkarhi wa Tiolimpiki leti vaka kona endzhaku ka malembe ya mune ni mintlangu yin’wana ya le tikweni hinkwaro ra Greece. Hakanyingi mintlangu leyi a yi tirhisiwa ku pima nkarhi.

Ha yini rungula rolero a ri ri ra nkoka swinene? Ku ni swivangelo swo hlayanyana. Vanhu va khale a va swi teka swi ri swa nkoka ku kambisisa ku rhendzeleka ka n’weti, tinyeleti ni tipulanete hikuva dyambu ni n’weti a swi tirha tanihi khalendara leyi a yi kombisa varimi leswaku va nga sungula ku byala mbewu. Vatluti a va tluta hi ku langutisa tinyeleti. Minkhuvo ya Magriki a yi fambisana ni ku rhendzeleka ka swilo swa le mpfhukeni. Naswona ka ha ri ni xivangelo xin’wana lexi a xi endla rungula rero ri tekiwa ri ri ra nkoka.

Martin Allen, wa Tsima ra Ndzavisiso ra Khalikhuleta ya le Antikythera, u tsale a ku: “Vanhu va le tikweni ra khale ra Babilona, a va swi teka swi ri swa nkoka swinene ku vhumbha nkarhi lowu n’weti wu sirheke dyambu ha wona ni loko misava yi ri exikarhi ka n’weti ni dyambu, hikuva a va ehleketa leswaku swi hlola swilo swo biha. Kunene swi nga endleka leswaku khalikhuleta leyi a yi tirhisiwa hi van’watipolitiki, yi endla leswaku valawuri va kota ku fuma valandzeri va vona. Ku tlhele ku vuriwa leswaku xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku hi nga vi na vutivi byo tala hi tikhalikhuleta leti, hileswi a ti tirhisiwa ntsena hi masocha kumbe hi van’watipolitiki.”

Ku nga khathariseki leswi khalikhuleta leyi yi hi byelaka swona, i vumbhoni bya leswaku swilo leswi a swi tirhisiwa hi Magriki ya khale ku kambela swilo swa le mpfhukeni ni tinhlayo, leswi swo tala swa swona a swi sekeriwe eka ndhavuko wa khale wa vanhu va le Babilona, a swi hluvukile swinene ku tlula ndlela leyi hi nga swi tekaka ha yona. Magazini lowu nge Nature wu ri: “Khalikhuleta ya khale ya le Antikythera, a yo hi khorwisa eka thekinoloji ya khale ntsena kambe yi hi nyika rungula leri engetelekeke malunghana ni matimu hi woxe.”

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

I MANI LOYI A YI ENDLEKE?

Khalikhuleta leyi ya le Antikythera a ku nga ri yona ntsena ya muxaka wolowo. Martin Allen u ri: “A ku na vumbhoni bya leswaku a yi ri ni swihoxo. Swiphemu hinkwaswo swa khalikhuleta leyi a swi endliwe hi xikongomelo. A swi na mimbhovo leyi nga tirhiki kumbe swinsimbana swin’wana leswi kombisaka leswaku muendli wa yona u yi antswisile. Leswi swi endla leswaku hi hetelela hi ku vula leswaku a nga va a endle tikhalikhuleta tin’wana a nga si endla leyi.” Hikwalaho i mani loyi a yi endleke? Naswona hi swihi swilo swin’wana leswi a swi endleke?

Nkambisiso wa sweswinyana wa khalikhuleta yoleyo wu paluxe mavito ya tin’hweti eka ndhawu ximhandzana lexi a xi vhumbha nkarhi lowu n’weti wu nga ta va wu sirhe dyambu ni nkarhi lowu misava yi nga ta va yi ri exikarhi ka dyambu ni n’weti. Mavito ya kona ma thyiwe hi Vakorinto. Leswi swi endla leswaku vakambisisi va gimeta hileswaku khalikhuleta leyi a yi endliwe ni ku tirhisiwa hi vanhu va ndhavuko wo karhi. Magazini wa sayense lowu nge Nature wu ri: “Vanhu va le Korinto lava a va tshama en’walungu-vupela-dyambu bya Greece kumbe eSirakusa le Silikiya hi vona a va tirhisa khalikhuleta yoleyo hi xitalo—naswona loko a yi tirhisiwa le Sirakusa, sweswo swi kombisa leswaku swi nga endleka a yi tirhisiwa enkarhini wa Archimedes.”

Hikwalaho ka yini ti nga ha ri kona tikhalikhuleta ta muxaka wolowo? Allen u ri: “Vanhu va teka koporo yi ri ya nkoka naswona va yi xavisa leswaku ku endliwa nchumu wun’wana hi yona. Xisweswo, a swi olovi ku kuma swilo swa khale leswi endliweke hi koporo. Entiyisweni, koporo yo tala ya khale leyi tekiwaka yi ri ya nkoka yi kumiwe endzeni ka mati, laha vanhu lava a va lava ku tlhela va yi tirhisa a swi nga va oloveli ku yi kuma.” Mukambisisi un’wana u ri: “Ho va na [xikombiso] lexi ntsena hikuva vanhu lava endlaka swilo hi tinsimbi ta khale a va nga swi koti ku fika laha a yi ri kona.”

[Dayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ku pfuxeta leswi nga endzeni ka Khalikhuleta ya le Antikythera

1. Ximhandzana xa le mahlweni a xi kombisa ku rhendzeleka ka n’weti ni laha dyambu ni n’weti swi nga kona. A xi tlhela xi kombisa siku ni n’hweti hi ku ya hi khalendara ni ku rhendzeleka ka dyambu (ni tipulanete leti munhu a kotaka ku ti vona hi mahlo) endhawini leyi ti rhendzelekaka ti ri eka yona

2. Ximhandzana xa le ndzhaku lexi nga ehenhla a xi kombisa ku tirhisana exikarhi ka tin’hweti, malembe, ni minkarhi ya Mintlangu ya Magriki

3. Ximhandzana xa le ndzhaku lexi nga le hansi a xi vhumbha ku sirhiwa ka dyambu hi n’weti ni loko misava yi ri exikarhi ka dyambu ni n’weti

[Swifaniso]

Emahlweni

Endzhaku

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ndlela leyi swi nga ha endlekaka vhilwa ra le ndzhaku leri nga ehandle a ri languteka ha yona

[Xihlovo Xa Kona]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]