Nkarhi Lowu Swiharhi Leswikulu Swi Nga Tshama Swi Va Kona Ha Wona Le Yuropa

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE ITALY

Hi 1932, vavanuna vo karhi lava a va endla patu a va ri karhi va cela ekusuhi ni Yindlu Leyikulu ya Mintlango le Rhoma loko un’wana wa vona a hima nchumu lowu tsindziyelaka. Loko va humese nchumu wa kona va kume leswaku a ku ri tino ni xipalapala xa ndlopfu. A ku nga ri ro sungula ku kumiwa swilo swo fana ni swoleswo. Eka malembe lama landzeleke, le Rhoma swin’we ni le tindhawini leti nga le kusuhi na kona, ku kumiwe marhambu ya khale ya tindlopfu ta kwalomu ka 140 naswona yo sungula ma kumiwe hi lembe-xidzana ra vu-17.

Vanhu van’wana a va ehleketa leswaku swi nga endleka marhambu wolawo ma ri ya tindlopfu leti xaviweke ematikweni man’wana ti yisiwa etikweni ra khale ra Rhoma kumbe ya leti Hannibal Ndhuna-nkulu ya masocha ya le Carthage, a ti yiseke eItaly. G. B. Pianciani loyi a a ri muprista tlhelo profesa wa Sayense ya Swilo swa Ntumbuluko le Viterbo hi lembe-xidzana ra vu-19, a a nga pfumelelani na yona mhaka yoleyo. Leswi marhambu wolawo a ma tala ku kumeka eka swilo leswi khukhuriweke, u vule leswaku i ya swiharhi leswi feleke etindhawini tin’wana ivi ma khukhuriwa hi mati ma fika ma yima kun’wana.

Marhambu yo tala ya khale ya tindlopfu lama kumiweke eItaly, a hi ya tindlopfu leti hi ti toloveleke. Kambe i ya muxaka wun’wana wa tindlopfu leti nga ha riki kona leti a ti vuriwa ti-Elephas antiquus kumbe tindlopfu ta khale. (Vona tluka 15.) Meno ya tindlopfu teto a ma ololokile naswona a ma leha timitara ta kwalomu ka ntlhanu, a ma lehe ku tlula ya tindlopfu leti nga kona namuntlha hi kwalomu ka timitara timbirhi.

Xana tindlopfu toleto a ti tele ku fikela kwihi? Marhambu ya tona ma komba leswaku ti tshame ti va kona ematikweni ya le Yuropa ni le Nghilandhi ku fana ni swiharhi swin’wana leswikulu swinene leswi nga tshama swi va kona etindhawini toleto. Ku tlula kwalaho, minkarhi yo tala, marhambu ya tona a ma kumeki ma ri woxe, kambe ma kumeka etindhawini leti nga ni marhambu ya swiharhi swo hambana-hambana, leswi swin’wana swa swona a swi ri valala va tona.

Marhambu Ya Timhisi Ku Ya Eka Ya Timpfuvu

Marhambu lama kumiweke eLazio, ku nga xifundzha lexi nga le xikarhi ka Italy lexi katsaka na Rhoma, ma komba leswaku ku ve ni nkarhi lowu maxelo ya kona a ma fana ni ya laha Afrika hikuva a ku ri ni swiharhi swo tanihi timpfuvu, timhala, tiyingwe ni tinghala leswi swi tshameke swi va kona exifundzheni lexi. Entiyisweni, marhambu ya yingwe yin’wana leyi vuriwaka yingwe ya le Monte Sacro ma tshame ma kumiwa exikahri ka doroba ra le Rhoma. Le Polledrara ku nga ndhawu leyi nga ni marhambu, ku yimburiwe marhambu yo tlula 9 000 ya swiharhi swo hambana-hambana swa khale swo tanihi tindlopfu, tinyarhi, timhunti, timfenhe, swibejani swin’we ni tinkuzi—ku nga swiharhi leswi herisiweke kwalomu ka malembe-xidzana ya mune lama hundzeke. Muziyamu ya kwalaho yi ni buloho leri nga ehenhla laha vaendzi va fambaka eka rona leswaku va vona marhambu ya laha swiharhi swa kona swi feleke kona.—Vona tluka 16.

Bako rin’wana leri nga ekusuhi ni le Palermo, eSicily a ri ri ni tithani to tala ta marhambu ya swiharhi leswi katsaka timhofu, tinkuzi, tindlopfu na timpfuvu to hambana-hambana hi ku ya hi malembe, hambi ku ri ya ximpfuvana lexi nga si velekiwaka. Entiyisweni, marhambu lama endlaka tithani ta 20 ma xavisiwile endzhaku ka loko ku hele tin’hweti ta tsevu ndhawu yoleyo yi tshuburiwile!

J. Manson Valentine la nga mutivi wa marhambu ya swiharhi leswi feke khale, la tshamaka eDzongeni wa Nghilandhi, u tshubule tindhawu leti nga ni marhambu ya ntsandza-vahlayi ya swiharhi swo tala leswi swin’wana swa swona a swi ri swa muxaka lowu fanaka, swin’we ni ya timhisi ni ya tibere ta le tindhawini ta ayisi. Hi xihi xivangelo lexi endlaka leswaku marhambu wolawo ma kumeka etindhawini to hambana-hambana?

Vativi van’wana va sayense va vula leswaku ndlela leyi swiharhi sweswo swi nga fa ha yona yi fambisana ni timhangu ta ntumbuluko. Ku nga khathariseki xivangelo lexi endleke ku fa swiharhi swo tarisa xisweswo, marhambu ya swona ma hangalake endhawini leyikulu leyi katsaka tiko-nkulu ra Yuropa, Swihlala Leswitsongo swa le Britain, tiko ra Siberia ni ra Alaska.

Hikwalaho ka marhambu lawa, hi kota ku swi vona hi mahlo ya mianakanyo leswaku swiharhi leswi a swi ri kona hi nkarhi wolowo a swi hambane swinene ni leswi hi swi tivaka namuntlha. Entiyisweni le Italy ntsena, loko wo swi vona hi tihlo ra mianakanyo swilo leswi a swi ri kona hi nkarhi wolowo, u nga ha ehleketa leswaku u le tindhawini leti nga makhwati ta laha Afrika.

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

I YINI MARHAMBU YA SWIHARHI SWA KHALE?

Loko u ma vona ro sungula marhambu ya swiharhi swa khale, u nga ha ehleketa leswaku i marhambu lama tolovelekeke. Kahle-kahle marhambu ya swiharhi leswi feke ma va kona loko xiharhi lexi nga fa xi nga si bola xi hela.

Xin’wana lexi endlaka leswaku ku kumeka marhambu ya swiharhi leswi feke khale i fambiselo ra ku vumbeka ka timinerali. Eka fambiselo rero, xiharhi lexi feke xi va xi bole xi helela kumbe xi nga heleli endzeni ka misava leyi tsakamaka leyi endlaka timinerali. Kutani leswaku ku kumeka marhambu ya xiharhi xo karhi, ku ni swilo swa ntumbuluko leswi faneleke swi endleka. Sweswo swi nga ha katsa ndzhope wo tala, ku lahliwa ka marhambu ya swiharhi leswi feke khale swin’we ni ku tshama ka wona nkarhi wo leha ma nga si bola. Hakanyingi loko xiharhi xo karhi lexi feke xi nga dyiwi hi swiharhi swin’wana, xi hetelela xi dyiwe hakatsongo-ntsongo hi tibaktheriya to karhi swin’we ni hi moya ni mati. Hikokwalaho, marhambu ya swiharhi leswi feke khale a ma kumeki kun’wana ni kun’wana.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

SWIHARHI LESWIKULU SWA LE N’WALUNGU WA IKHWEYITA

Marhambu ya swiharhi swa khale ma kombisa leswaku ku tshame ku va ni swiharhi leswikulu leswi nga ni voya le Asia, eYuropa ni le Amerika N’walungu. Le Yuropa, tiko ra Italy ri vonaka onge a ri ri edzongeni swinene wa tiko-nkulu rolero laha swiharhi leswi a swi kumeka kona hi vunyingi.

Swiharhi swoleswo leswi laveke ku ringana ni tindlopfu ta manguva lawa ta le Asia a swi ri ni voya lebyi a byi lehe tisentimitara ta 50 naswona leswa xinuna a swi ri ni meno yo leha ma tlhela ma goveka lawa ma leheke timitara ta kwalomu ka ntlhanu. Meno yo tala swinene ya swiharhi swoleswo ma kumiwe le Siberia—a ma tele swinene lerova ku sukela khale a ma xaviseriwa eChayina ni le Yuropa.

[Xihlovo Xa Kona]

Photo courtesy of the Royal BC Museum

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Ndhawu ya le Polledrara leyi nga ni marhambu ya swiharhi swa khale

[Xihlovo Xa Kona]

Soprintendenza Archeologica di Roma

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 15]

Top: Museo di Paleontologia dell’Università degli Studi “La Sapienza” di Roma; bottom: © Comune di Roma - Sovraintendenza Beni Culturali (SBCAS; fald. 90, fasc. 4, n. inv. 19249)