Xana Vutomi Bya Munhu Byi Sungula Rini?
GIANNA u te: “Manana a a ri na 17 wa malembe loko a endla xiboho xo susa khwiri leri a ri ri ni tin’hweti ta nkombo na hafu hi ku tirhisa mati ya munyu.”a U ye emahlweni a ku: “Hi mina a ndzi ri ekhwirini leri a ri suseke. Ndzi ponile ematshan’weni yo fa.”
Vumbhoni lebyi byi nyikeriwe hi 1996 hi Gianna loyi a nga ni malembe ya 19, emahlweni ka komiti ya mfumo wa le United States laha a ku nyikeriwa vumbhoni malunghana ni mhaka ya ku susa khwiri. Loko Gianna a ri ni tin’hweti ta nkombo na hafu endzeni ka mbeleko wa mana wakwe, swirho swa miri wakwe se a swi vumbekile. Hakunene u ta pfumela leswaku se a a ri munhu loyi a heleleke, tanihi leswi a yeke emahlweni a hanya loko se a nga ha ri embelekweni.
Hikwalaho, ku vuriwa yini hi Gianna loko a ri xitumbulukwa lexi nga ni ntlhanu wa mavhiki ntsena endzeni ka mbeleko a lehe sentimitara? I ntiyiso leswaku swirho swa miri wakwe a swi nga si vumbeka hi ku helela, kambe masungulo ya fambiselo ra misiha ya switwi swakwe ku katsa ni byongo bya yena se a swi vumbekile. Mbilu yakwe a yi ba ka 80 hi minete, leswi a swi endla leswaku ngati yi famba emisiheni hinkwayo. Xisweswo, leswi Gianna a a ri munhu endzhaku ka tin’hweti ta nkombo ni hafu embelekweni, xana a swi nga ta twala loko munhu a gimeta hi leswaku se a a ri munhu endzhaku ka ntlhanu wa mavhiki—hambileswi a a nga si va munhu la heleleke?
Singita Leri Humelelaka Loko Wansati A Tikile
Ku vumbeka ka swirho hinkwaswo swa xitumbulukwa ku sungula embelekweni, loko tandza ra wansati ri nonisiwa hi mbewu ya vununa ya wanuna. Ku hluvukisiwa ka thekinoloji leyintshwa ku endla leswaku van’wasayense va kota ku vona ku cinca loku hlamarisaka loku humelelaka exivindzini xa sele etandzeni leri nonisiweke. Timolekhuli leti vumbiwaka hi DNA (deoxyribonucleic acid) ya tatana na manana ta hlangana ivi ti vumba munhu loyi a a nga ri kona.
Sele yo sungula yi sungula eka fambiselo leri hlamarisaka ro vumba munhu loyi a heleleke. Fambiselo leri ra ntumbuluko ro “vumba” ri endliwa hi switekela, leswi nga swiphemuphemu swa DNA. Fambiselo leri hi rona ri lawulaka ndlela leyi hi nga xiswona. Ri lawula ndlela leyi hi nga ta leha ha yona, ndlela leyi hi nga ta languteka ha yona, matihlo ni muvala wa misisi ya hina ni swihlawulekisi swin’wana swa magidi swa ndlela leyi hi nga ta va xiswona.
Endzhaku ka sweswo, sele yo sungula ya avana, kutani yi rhumela rungula leri heleleke ra xitekela eka sele yin’wana ni yin’wana leyintshwa. Lexi hlamarisaka, sele ha yin’we yi ni rungula leri heleleke leswaku yi kota ku hundzuka sele ya muxaka wun’wana ni wun’wana lowu lavekaka. Tisele ta kona ti katsa tinyama leti vumbaka mbilu, tisele ta byongo, marhambu, nhlonge ni tinyama leti vonikelaka to tanihi ta matihlo ya hina. Ku rhumeriwa ka rungula eka sele yo sungula leswaku ri vumba n’wana loyi a a nga ri kona, hakanyingi sweswo a swi vuriwa “singita.”
Dok. David Fu-Chi Mark, mutivi wa timhaka ta vutomi bya timolekhuli loyi a bumabumeriweke, u vike a ku: “Munhu u va a ri ni rungula leri heleleke ra ku vumbeka ni ku kula ka yena vutomi hinkwabyo loko a ha ri ni sele yin’we.” U gimete hi ku: “A swi kanakanisi leswaku munhu un’wana ni un’wana u va a hlawulekile ku sukela eku sunguleni loko a ha ku vumbeka etandzeni leri nonisiweke.”
Xana Ku Va Ku Ri Ni Munhu Endzeni Ka Mbeleko?
Ku sukela loko n’wana a ha vumbeka embelekweni, u va a nga ri xiphemu xin’wana xa nyama ya mana wakwe kambe u va a ri munhu loyi a hambaneke ni mana wakwe. Miri wakwe wu teka n’wana a nga ri xiphemu xa wona. A wu nga ta pfumela ku hanya ni n’wana yoloye loko a ku nga ri hi leswi a nga le ndzeni ka “ndhawu leyi sirhelelekeke” endzeni ka mbeleko. N’wana yoloye loyi a hambaneke na manana hi ku sirheleriwa hi mbeleko, i munhu loyi a nga na DNA ya yena n’wini.
Van’wana va vula leswaku loko miri wa manana wu susa matandza yo tala lama nonisiweke lama nga riki exiyin’weni lexinene, hikwalaho ka yini madokodela ma nga fanelanga ma susa khwiri? Kambe ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka ku va munhu a dlaya a nga tiyimiselanga ni ku dlaya hi vomu. Etikweni rin’wana ra Amerika Dzonga, ku fa tincece leti endlaka 71 eka ta 1 000 leti nga si hetaka ni lembe. Kambe tanihi leswi ku faka tincece to tala leti tswariwaka nkarhi wu nga si fika, xana swa amukeleka ku dlaya tincece ti nga si heta ni lembe? Nikatsongo!
Entiyisweni, Bibele yi hlamusela leswaku vutomi bya munhu byi va byi ri kona embelekweni. Mupisalema Davhida u tsarile malunghana ni Xikwembu a ku: “Mahlo ya wena ma vone ni xitumbulukwa xa mina, naswona swiphemu swa xona hinkwaswo swi tsariwe ebukwini ya wena.” (Pisalema 139:16) Davhida a nga vuli ntsena a ku “xitumbulukwa” kambe u te, “xitumbulukwa xa MINA,” leswi kombisaka hi ku kongoma leswaku vutomi bya Davhida byi sungule loko a ha ri embelekweni a nga si tswariwa. Loko Davhida a huhuteriwe hi Xikwembu, u paluxe leswaku loko a ri embelekweni, swirho swa yena swi vumbeke hilaha swi kunguhatiweke hakona, kumbe hi ku landza rungula leri ‘tsariweke’ leri heleleke leri endleke leswaku a va munhu loyi a nga yena.
Nakambe xiya leswaku Bibele a yi vuli leswaku wansati u va a ri ni xiphemu xo karhi xa nyama embelekweni wakwe. Ematshan’weni ya sweswo, yi ri: “Ku tikiwe munhu la tiyeke emirini!” (Yobo 3:3) Leswi na swona swi kombisa leswaku hi ku ya hi Bibele, n’wana u sungula ku va kona ku sukela loko a ha ku tikiwa. Ina, hi kona laha vutomi bya munhu byi sungulaka kona.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Ku susa khwiri hi ku tirhisa mati ya munyu swi katsa ku nghenisa mati wolawo embelekweni wa manana, lawa n’wana a ma nwaka, hi ntolovelo ma n’wi dlaya ku nga si hela tiawara timbirhi. Kutani manana u sungula ku va ni switlhavi swa ku veleka endzhaku ka tiawara ta 24, ivi a veleka n’wana la feke kumbe loyi a nga le ku hlaleni.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 6, 7]
Xitumbulukwa lexi nga ni mavhiki ya ntlhanu a hi xiphemu xo karhi xa nyama, kambe endzeni ka xona xi ni masungulo ya swirho hinkwaswo swa munhu loyi a kuleke
(mpimo wa xona wa xiviri)