Minhlawulo Leyi Nga Kona Yi Pfuxa Swiphiqo Leswintshwa

Ehleketa hi ku vava loku mpatswa lowu tekaneke lowu lavaka ku va ni vana hi mbilu ya wona hinkwayo, kambe wu tsandzekaka hikwalaho ka ku va wu nga veleki. Wu lava mpfuno wa madokodela naswona wu kume leswaku ku sunguriwe maendlelo ni matshungulelo yo tala yo lwa ni xiphiqo lexi. Xana a swi na mhaka nileswaku wu hlawula matshungulelo ya njhani lama nga kona?

NAMUNTLHA, mimpatswa leyi nga tswariki yi nga swi kota ku endla swo karhi leswi a swi nga koteki eka makume ya malembe ma nga ri mangani lama hundzeke. Kambe, eka minhlawulo leyi nga kona, ku tlakuka xivutiso xa nkoka, Xana swi amukeleka ku fikela kwihi ku tirhisa tindlela leti ta ku ku pfuna ku tswala? Kambe, hi nga si fika kwalaho, a hi voneni ndlela leyi mintlawa yo hambana-hambana ya vukhongeri yi wa tekaka ha yona matshungulelo wolawo.

Mintlawa Ya Vukhongeri Yi Ri Yini?

Hi 1987 Kereke ya Khatoliki yi tsale papila leri a ri hlamusela leswi a yi yi tekisa swona mhaka ya ku pfuna munhu ku veleka. Papila ra kona, leri a ri tiviwa tanihi Donum Vitae (Nyiko Ya Vutomi), ri vule leswaku loko endlelo rero ra vutshunguri ri pfuna munhu leswaku loko a etlele ni nuna wakwe a tika, endlelo ro tano ri nga ha amukeleka. Hi hala tlhelo, papila leri ri kombise leswaku loko ndlela leyi a pfuniwaka ha yona yi siva vuxaka bya rimbewu lebyi tolovelekeke, endlelo ro tano a ri amukeleki. Hi ku ya hi langutelo leri, loko munhu o endliwa vuhandzuri leswaku ku pfuriwa tiphayiphi ta falopiya ni ku tirhisiwa ka mirhi yo endla leswaku a tika, swa amukeleka, kambe ku hlanganisa mbewu ni tandza ebodlheleni a swi amukeleki.

Haxawa wa kona komiti ya U.S. Congress yi kambisise mintlawa ya vukhongeri ku vona ndlela leyi vanhu va titwaka ha yona malunghana ni ku pfuna munhu leswaku a veleka. Xiviko xo hetelela xi kombise leswaku vo tala va vona va amukela tindlela leti se ti tivekaka, ku nghenisiwa ka mbewu ya vununa embelekweni hi ndlela leyi nga riki ya ntolovelo ni ku nonisiwa ka tandza hi mbewu ya vununa ehandle ka mirhi, ntsena loko tandza ni mbewu swi ri swa mpatswa lowu tekaneke. Tlhandlakambirhi, mintlawa yo tala leyi kamberiweke yi vule leswaku ku dlayiwa ka switumbulukwana, ku nghenisiwa ka mbewu embelekweni handle ka vuxaka bya rimbewu ni ku kurisela munhu un’wana n’wana ekhwirini ra wena a swi amukeleki.a

Hi 1997, Huvo ya le Yuropa ya Tikereke ni Tiko (European Ecumenical Commission for Church and Society [EECCS]), ku nga huvo leyi vumbiwaka hi Maprotestente, Maanglican ni tikereke ta Orthodox, yi boxe leswaku a yi na mavonelo lama fanaka emhakeni leyi ya ku pfuna munhu ku veleka. Loko yi kandziyisa leswaku ripfalo ra munhu ni vutihlamuleri byakwe swa katseka laha, yi te: “Swi vonaka onge a swi olovi ku boxa vonelo ra tikereke ‘hinkwato’ leti nga swirho swa EECCS. Kambe, tikereke leti ti ni mavonelo yo hambana-hambana.”

Swi lo dla, leswaku ku ni mavonelo yo hambana-hambana emhakeni leyi. Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ra Nhlangano wa Matiko ra pfumela leswaku endlelo leri ri “tshamela ku cinca mimpimanyeto leyi tolovelekeke ya mahanyelo ni mikhuva leyi a yi tekiwa yi ri yinene ni fambiselo ra nawu.” Hi swihi swin’wana leswi vanhu va faneleke va ehleketa ha swona va nga si endla xiboho xa leswaku va pfuniwa ku veleka?

Hi Tihi Timhaka Leti Pfuxaka Njhekanjhekisano?

Nchumu wa nkoka lowu faneleke wu tekeriwa enhlokweni i xiyimo xa xitumbulukwana. Leswi swi fambisana ni xivutiso xa nkoka, Xana vutomi byi sungula rini—loko munhu a ha ku tika kumbe endzhaku ka loko se a tikile? Handle ko kanakana nhlamulo leyi yi ta khumba xiboho lexi mimpatswa yo tala leyi tekaneke yi xi endlaka emhakeni leyi. Hi xikombiso, loko yi kholwa leswaku vutomi byi sungula loko munhu a sungula ku tika, kutani ku ni swivutiso swa nkoka leswi faneleke swi tekeriwa enhlokweni.

● Xana mpatswa wu fanele wu pfumela leswaku madokodela ma hlanganisa timbewu ta vununa ni matandza yo tala kasi ku ta nghenisiwa rin’we embelekweni, xisweswo ma hlayisa switumbulukwana swin’wana leswaku swi ta tirhisiwa enkarhini lowu taka?

● Xana ku ta endleka yini hi switumbulukwana sweswo leswi hlayisiweke loko mpatswa wu tsandzeka kumbe wu nga ha swi lavi ku va ni vana van’wana?

● Xana ku ta endleka yini hi switumbulukwana leswi hlayisiweke loko mpatswa wu dlaya vukati kumbe un’wana wa vona a fa?

● I mani la faneleke a byarha vutihlamuleri lebyikulu byo dlaya switumbulukwana sweswo?

Mhaka ya leswaku ku ta endleka yini hi switumbulukwana leswi nga tirhisiwangiki kumbe leswi hlayisiweke a yi fanelanga yi tekeriwa ehansi. Nawu wa matiko man’wana sweswi wu koxa leswaku mpatswa wu sayina leswaku ku ta endliwa yini hi switumbulukwana leswi seleke—hileswaku, wu hlamusela leswaku swi ta hlayisiwa, kumbe swi nyikiwa van’wana, kumbe swi ta tirhisiwa eka vulavisisi kumbe swi dlayiwa. Mimpatswa yi fanele yi lemuka leswaku etindhawini tin’wana xibedlhele xi pfumeleriwile ku cukumeta switumbulukwana leswi handle ka mpfumelelo lowu tsariweke, loko swi tshikiwe nkarhi lowu tlulaka malembe ya ntlhanu. Namuntlha, swibedlhele swi hlayise switumbulukwana swo tala ngopfu emisaveni hinkwayo.

Yinhla yin’wana leyi faneleke yi xiyiwa i ya leswaku mimpatswa yi nga ha komberiwa ku nyikela hi switumbulukwana swa yona leswaku ku ta endliwa vulavisisi bya tisele. Hi xikombiso, Vandla ra Lava nga Velekiki ra le Amerika ri khutaze mimpatswa ku nyikela hi switumbulukwana swa yona leswi hlayisiweke leswaku swi ta tirhisiwa eka vulavisisi. Xikongomelo xin’wana xa ku endla vulavisisi bya tisele i ku kuma tindlela letintshwa ta vutshunguri. Kambe vulavisisi bya muxaka lowu byi pfuxe njhekanjhekisano lowukulu hikuva loko ku humesiwa tisele leti xitumbulukwana lexi xi hanyaka ha tona, xa fa.b

Thekinoloji leyintshwa leyi khumbaka fambiselo ra xitekela na yona yi pfuxa njhekanjhekisano wun’wana. Hi xikombiso, ehleketa hi fambiselo ra ku kambisisa xitekela xi nga si nghenisiwa exivelekweni (preimplantation genetic diagnosis [PGD]). (Vona bokisi leri nge “Ku Vuriwa Yini Hi Ku Kambisisa Xitekela Xi Nga Si Nghenisiwa eXivelekweni?”) Eka endlelo leri, switumbulukwana swa kambisisiwa kutani ku hlawuriwa xitumbulukwana xa rimbewu ro karhi kumbe ku hlawuriwa lexi nga si tshamaka xi va ni mavabyi yo karhi ya xitekela leswaku xi ta nghenisiwa eka xivelekelo. Vaxopa-xopi va lemukisa leswaku PGD yi nga ha endla leswaku ku papalatiwa switumbulukwana swa rimbewu ro karhi kumbe vatswari va nga ha hetelela va yi tirhisa leswaku va hlawula timfanelo to karhi leti va lavaka vana va vona va va na tona, ku katsa misisi kumbe muhlovo wa matihlo. PGD yi endla leswaku ku vutisiwa xivutiso lexi faneleke lexi nge, Ku humelela yini hi switumbulukwana leswi nga hlawuriwiki?

Xana Xiboho Xa Vukati Xi Ta Khumbeka?

Loko u ehleketa hi mhaka ya ku pfuna ku veleka, ku ni swin’wana leswi u faneleke u swi tekela enhlokweni. Xana ku tirhisiwa ka manana un’wana leswaku a ku kurisela n’wana ekhwirini rakwe kumbe ku tirhisiwa ka mbewu kumbe matandza lama nyikeriweke swi ta xi khumba njhani xiboho xa vukati? Tindlela tin’wana ti nga ha endla leswaku munhu wa vunharhu a nghenela (munyikeri) kumbe hambi ku ri wa vumune (vanyikeri vambirhi) kumbe hambi ku ri wa vuntlhanu (vanyikeri vambirhi ni manana la nga ta tika n’wana) eku velekiweni ka n’wana.

Malunghana ni endlelo leri katsaka ku tirhisiwa ka mbewu ni matandza lama nyikeriweke, vanhu volavo va fanele va ehleketelela timhaka tin’wana leti katsekaka.

● Xana va ta titwa njhani enkarhini lowu taka loko ku ri un’we eka vona kumbe ku ri hava ni un’we eka vona la nga mutswari wa n’wana yoloye hakunene?

● Xana n’wana loyi u ta titwa njhani loko a lemuka leswaku u tikiwe hi ndlela leyi nga riki ya ntumbuluko?

● Xana n’wana u fanele a byeriwa hi mhaka leyi kutani a pfumeleriwa ku kuma tata kumbe mana wakwe wa xiviri?

● Xana lava va nyikeleke hi timbewu ni matandza va ni vutihlamuleri byihi ni lunghelo rihi hi ku ya hi nawu eka n’wana loyi?

Ku Vuriwa Yini Hi Ku Hlayisa Mhaka Leyi Yi Ri Xihundla?

Ematikweni yo tala nawu wu koxa leswaku vanhu lava nyikeleke hi mbewu kumbe matandza va hlayisiwa va ri xihundla. Human Fertilisation and Embryology Authority, ku nga yona yi langutelaka ku tirhisiwa ka swilo swa ku pfuna munhu ku veleka le Britain, ya hlamusela: “Handle ka loko vanhu lava nyikeleke va tivana, mpatswa lowu nga ta tirhisa matandza ni mbewu a wu nge byeriwi leswaku swi huma eka vamani, ni vana lava nga ta velekiwa hi ku tirhisa endlelo rero a va nge byeriwi nchumu.”

Kambe, nawu lowu wa ku hlayisa mhaka leyi yi ri xihundla wu pfuxe njhekanjhekisano lowukulu ematikweni man’wana. A ma nyawuli matiko lama cinceke milawu ya wona emhakeni leyi. Lava va lwaka ni ku hlayisiwa ka mhaka leyi yi ri xihundla va vula leswaku vana va fanele va swi tiva kahle leswaku va huma kwihi. Xiviko xin’wana xi ri: “Vanhu lava tlulaka 80 wa tiphesente lava ku hananiweke ha vona va lava maxaka ya vona ya xiviri, vo tala va vona va va va lava ku tiva kahle lomu va humaka kona. Va kwalomu ka 70 wa tiphesente va lava ku kuma rungula ra nkoka malunghana ni lomu va humaka kona leswaku va ta tiva mavabyi lama nga ya xitekela ya vatswari va vona va xiviri.”

Xiviko xin’wana, lexi sekeriweke eka vanhu lavakulu va 16 lava tikiweke hi ku kuma mbewu eka munhu un’wana, xi paluxe leswaku “vo tala va tsemeke nhlana loko va kuma leswaku va huma kwihi.” Xiviko lexi xi engeterile: “Vo tala va vana volavo va sale va pfilunganyekile hi ku nga ti tivi leswaku va huma kwihi naswona va titwe va cukumetiwile. A va vona onge mindyangu leyi yi va dyelerile naswona a va nga ha yi tshembi.”

U Ta Xi Endla Njhani Xiboho?

A swi kanakanisi leswaku sayense ya mirhi ya ha ta endla swo tala ku pfuna vanhu ku veleka. Van’wana va vona onge enkarhini lowu taka, kwalomu ka 30 wa tiphesente ta lava nga ta velekiwa va ta va va tikiwe hi ndlela leyi. Njhekanjhekisano wa leswaku leswi swa amukeleka etikweni kumbe e-e, wa ha ta ya emahlweni.

Vakreste va ntiyiso va kongomisiwa hi nchumu wa nkoka swinene—ku nga langutelo ra Muvumbi wa hina, loyi a nga xihlovo xa vutomi. (Pisalema 36:9) Ina, Bibele a yi vulavuli hi ku kongoma hi tindlela ta ku pfuna munhu ku veleka, hikuva tindlela to tano a ti nga ri kona eminkarhini ya Bibele. Hambiswiritano, Bibele yi andlala misinya ya milawu leyi nga lo dla, leyi kombisaka langutelo ra Xikwembu ni leswi xi swi lavaka. (Vona bokisi leri nge “Bibele Yi Ri Yini?”) Misinya yoleyo ya milawu yi fanele yi hi pfuna eku endleni ka swiboho leswi amukelekaka ni leswi hi siyaka hi ri ni ripfalo lerinene emahlweni ka Xikwembu.—1 Timotiya 1:5.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Preembryo I Yini?

Rito leri nge “preembryo” ri kombetela eka mbewu ya vununa ni tandza loko se swi hlanganile endzhaku ka masiku ya 14 kambe swi nga si nghenisiwa eka xivelekelo. Endzhaku ka sweswo, nchumu wolowo wu vuriwa xitumbulukwana kukondza ku hela mavhiki ya nhungu. Ku sukela kwalaho, xi vuriwa mbungu. Ha yini ku tirhisiwa rito leri nge “preembryo”?

Hi ku ya hi International Journal of Sociology and Social Policy, rito leri a ri “tirhisiwa tanihi xisekelo xo pfumelela leswaku ku endliwa vulavisisi hi xitumbulukwana” emasikwini ya 14 endzhaku ka ku hlangana ka mbewu ni tandza. Buku yin’wana yi ri: “Loko munhu a hlamusela xitumbulukwana tanihi nchumu lowu nga ta va n’wana, n’wana loyi u sungula ku vumbeka endzhaku ka mavhiki mambirhi mbewu yi hlangane ni tandza.” Kambe, xana preembryo leyi yi nga hlamuseriwa tanihi xijumba xa tisele ntsena, nchumu lowu nga tirhiseriwaka vulavisisi ntsena? Xiya leswi endlekaka hakunene emavhikini wolawo mambirhi.

Loko mbewu yi hlangane ni tandza, swi teka tiawara ta 24 leswaku tikhromozoni ta xinuna ni ta xisati ti hlangana. Emasikwini ma nga ri mangani lama landzelaka, sele yoleyo yi avana hi le xikarhi. Endzhaku ka masiku ya mune kumbe ya ntlhanu mbewu ni tandza swi hlanganile, xijumba xa tisele xi va nchumu wa xirhendzevutana (xi va xa ha ri xitsongo eka nhloko ya neleta) lexi vaka ni xifunengeto xa sele ya le handle ni xiputsa xa tisele ta le ndzeni. Xi vitaniwa blastocyst enkarhini lowu. Tisele to tala ta le handle ti ta vumba tisele leti nga taka ti nga vi xiphemu xa xitumbulukwana. Kambe, n’wana u ta vumbeka eka xiputsa xa tisele ta le ndzeni.

Endzhaku ka vhiki ku hlangane tandza ni mbewu, swi hundzela exivelekweni. Blastocyst yi tinamarheta eka mbeleko kutani yi sungula ku aka nkava, lowu nga ta endla leswaku n’wana a kota ku hefemula ni ku kuma swakudya engatini ya mana wakwe ni ku humesa thyaka ha wona. Hi ku ya hi buku leyi nge Incredible Voyage—Exploring the Human Body, esikwini ra vukaye, xiputsa xa tisele letiya ta le ndzeni xi sungula “ku aka n’wana.” Ya engetela: “Tisele teto ta kwalomu ka 20 ti fanele ti endla ntirho wo aka swirho swo hlawuleka emasikwini ya kwalomu ka ntlhanu kumbe tsevu leswaku xitumbulukwana xi ta va ni xivumbeko.” Kutani loko ku hela vhiki ra vumbirhi, “xivumbeko xo sungula” lexi fambiselo ra misiha yo twa ri akekaka eka xona xi sungula ku vonaka.

Hikwalaho ka switeji leswi swo sungula leswi taka ha xin’we-xin’we leswaku ku akeka xitumbulukwana, van’wana va vula leswaku “xitumbulukwana lexi vumbaka munhu a xi akeki hi xiteji xin’we ntsena.”

Hambiswiritano, Vakreste va ntiyiso va kholwa leswaku vutomi byi sungula kwale ku sunguleni ka ku hlangana ka mbewu ni tandza. Leswi sele yo sungula leyi katsaka tandza ni mbewu yi nga ni swiaki swa nkava, nchumu lowu yi hlanganisaka ni misiha ya ngati ya manana ni swin’wana, sweswo swi endla leswaku va n’wi tlangela swinene Mutumbuluxi, ku nga Yehovha Xikwembu.

[Xifaniso]

Xitumbulukwana loko xi ri ni masiku manharhu (xi kurisiwe hilaha ku phindhiweke ka 400)

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the University of Utah Andrology and IVF Laboratories

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

KU VURIWA YINI HI KU KAMBISISA XITEKELA XI NGA SI NGHENISIWA EXIVELEKWENI?

Ku ni endlelo lerintshwa ra ku kambela tandza ni mbewu leswi hlanganeke leri vuriwaka nkambisiso wa xitekela xi nga si nghenisiwa eka xivelekelo. Leswi swi katsa ku kambisisiwa ka xitekela eka xitumbulukwana ivi ku hlawuriwa lexi nga ta nghenisiwa eka xivelekelo. Loko buku leyi nge Choosing Assisted Reproduction—Social, Emotional and Ethical Considerations yi hlamusela leswaku i swinene kumbe e-e ku tirhisa endlelo leri, yi ri:

“Ku nga ri kungani [van’wasayense] va ta swi kota ku lawula ndlela leyi xitumbulukwana xi nga ta va ha yona, xi nga ta tlhariha ha yona kumbexana nileswaku xi va ni mintlhaveko ni vumunhu bya njhani. Xisweswo, ku nga ri kungani, vatswari va ta swi kota ku endla xiboho xa leswaku vana va vona va va ni timfanelo ta njhani. Hambileswi vo tala va nga ha hlawulaka endlelo leri leswaku va pfuna mimpatswa leyi nga ni swifo leswikulu, vo tala a va nge swi rhandzi leswaku mimpatswa yi tirhisa endlelo leri ku hlawula leswaku n’wana a va mufana kumbe nhwanyana—kumbe enkarhini lowu taka, yi hlawula leswaku n’wana a va ni matihlo yo saseka kumbe vuswikoti bya vuyimbeleri kumbe a va wo leha.

“Endlelo leri ra ku hlawula xitekela, ku fana ni maendlelo man’wana ya thekinoloji, ri tlakusa xivutiso lexi lavaka ku tiva leswaku, loko swi koteka ku endla nchumu wo karhi, xana sweswo swi vula leswaku wu fanele wu endliwa. . . . Swa tika ku endla xiboho xa leswaku hi swihi swipimelo leswi faneleke swi vekiwa loko vativi va thekinoloji ya le henhla va tlanga hi ndzilo.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

BIBELE YI RI YINI?

I ntiyiso leswaku Bibele a yi vulavuli hi ku kongoma hi tindlela ta manguva lawa ta ku pfuna vanhu ku veleka. Kambe, ya hi pfuna leswaku hi tiva ndlela leyi Xikwembu xi ti langutaka ha yona tinhla tin’wana ta nkoka emhakeni leyi. Naswona ku tiva tinhlamulo ta swivutiso swimbirhi swa xisekelo swi nga kongomisa Vakreste va ntiyiso leswaku va endla swiboho leswi tsakisaka Xikwembu.

Xana vutomi bya munhu byi sungula rini? Bibele yi kombisa leswaku vutomi byi sungula loko ku hlangana mbewu ya vununa ni tandza. Xiya marito ya mupisalema Davhida, loyi a a huhuteriwe ku vula leswi hi Xikwembu: “Mahlo ya wena ma vone ni xitumbulukwa xa mina, naswona swiphemu swa xona hinkwaswo swi tsariwe ebukwini ya wena.” (Pisalema 139:16) Nakambe, xiya Eksoda 21:22, 23, laha ndzimana leyi hi ririmi ro sungula yi kombisaka leswaku munhu u ta va ni nandzu loko o vavisa n’wana la nga si velekiwaka. Laha hi dyondza leswaku Muvumbi wa hina u teka vutomi byi ri bya risima, hambiloko bya ha ku sungula ekhwirini. Ematihlweni ya Xikwembu, ku dlaya xitumbulukwana hi vomu swi tekiwa swi ri ku humesa khwiri.c

Xana ku ni swipimelo malunghana ni ndlela leyi matimba ya munhu ya ku tswala ma nga tirhisiwaka ha yona? Langutelo ra Xikwembu ri kumeka eka Levhitika 18:20, leyi nge: “U nga tshuki u humesela mbewu ya wena ya vununa eka nsati wa nakuloni leswaku u va la nga tengangiki hi yona.” Nsinya wa nawu wa xisekelo eka xileriso xexo xa Matsalwa hi lowu: Mbewu ya vununa a yi fanelanga yi tirhisiwa ku tikisa munhu un’wana handle ka nsati wakwe, naswona wansati a nga fanelanga a tika n’wana wa munhu un’wana handle ka wanuna wakwe. Hi marito man’wana, matimba ya munhu ya ku veleka a ma fanelanga ma tirhisiwa eka munhu un’wana, ma fanele ma tirhisiwa ntsena eka munhu loyi u tekaneke na yena. Hikwalaho, Vakreste va ntiyiso, va papalata ku tswalela van’wana vana kumbe ku endla nchumu hambi wu ri wihi lowu koxaka leswaku ku tirhisiwa mbewu, tandza kumbe switumbulukwana leswi nyikeriweke.d

Loko Vakreste va ntiyiso va endla xiboho lexi khumbaka ku pfuna munhu ku veleka, va fanele va kambisisa kahle leswi Bibele yi swi paluxaka malunghana ni vonelo ra Xikwembu emhakeni leyi.e Phela, hi xona Musunguri wa vukati ni vutomi bya ndyangu.—Vaefesa 3:14, 15.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Switumbulukwana leswi gwitsirisiweke, leswi hlayisiweke

[Xihlovo Xa Kona]

© Firefly Productions/CORBIS