Ku Twisisa Leswi Vangaka Xihlawuhlawu
“Vanhu hinkwavo va velekiwa va ri ni ntshunxeko naswona va ri ni xindzhuti ni timfanelo leti ringanaka. Va ni mianakanyo ni ripfalo naswona va fanele va hanyisana tanihi vamakwavo.”—Xihlambanyo xo Sungula xa Vumbiwa bya Misava Hinkwayo bya Timfanelo ta Vanhu.
KU NGA khathariseki marito wolawo lama kombisaka leswaku vanhu va ni swikongomelo leswinene, vanhu va ha hambeta va tekeriwa ehansi hikwalaho ka xihlawuhlawu. Mhaka leyi leyi tsemaka nhlana a yi kombisi leswaku hi hanya eminkarhini ya mangava ntsena kambe yi tlhela yi kombisa leswaku hi tswariwe hi ri ni xidyoho. (Pisalema 51:5) Nilokoswiritano, sweswo a swi vuli leswaku xiyimo lexi a xi nge lulamiseki. I ntiyiso leswaku a hi nge swi koti ku herisa xihlawuhlawu lexi vanhu van’wana va nga na xona, kambe hi nga tikarhatela ku tsuvula xihlawuhlawu lexi nga ha vaka xi dzime timitsu etimbilwini ta hina.
I swa nkoka ku xiya leswaku vanhu hinkwavo va nga va ni xihlawuhlawu. Buku yin’wana yi ri: “Swin’wana swa swiboho swa nkoka leswi fikeleriweke endzhaku ka loko ku endliwe ndzavisiso hi xihlawuhlawu hi leswi: (1) ku hava munhu loyi a hanyeke kahle loyi a nga riki ni xihlawuhlawu hi ndlela yo karhi, (2) hakanyingi swi lava leswaku munhu a tikarhatela ku lwisana ni xihlawuhlawu lexi nga embilwini yakwe ni leswaku (3) a nga xi hlula loko a ri ni xivangelo lexinene lexi n’wi susumetelaka ku endla sweswo.”—Understanding Prejudice and Discrimination.
Ku vuriwe leswaku dyondzo i “nchumu wa matimba swinene” wo lwisana ni xihlawuhlawu. Hi xikombiso, dyondzo leyinene yi nga paluxa leswaku i yini lexi vangaka leswaku hi va ni xihlawuhlawu, yi endla leswaku hi tikambisisa hi ndlela leyinene naswona yi hi pfuna leswaku hi kota ku teka magoza ya vutlhari loko hi tekeriwa ehansi hi vanhu lava nga ni xihlawuhlawu.
Ku Twisisa Leswi Vangaka Xihlawuhlawu
Xihlawuhlawu xi endla leswaku vanhu va soholota kumbe va honisa timhaka leti nga ntiyiso leti lwisanaka ni mavonelo lawa va dyondzisiweke wona va ha ri vatsongo. Xihlawuhlawu xi nga ha sungula eka milawu ya le ndyangwini leyi vonakaka yi ri yinene kasi a hi yinene, kumbe xi nga ha byariwa hi vanhu lava va hlohlotelaka vanhu van’wana hi vomu leswaku va va ni mavonelo yo biha hi vanhu va tinxaka tin’wana kumbe va mindhavuko yin’wana. Xihlawuhlawu xi nga ha tlhela xi nyanyisiwa hi ku va munhu a rhandza tiko ra ka vona swinene ni hi tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa. Naswona xi nga ha tlhela xi vangiwa hi ku va munhu a tikukumuxa ku tlula mpimo. Loko u ri karhi u anakanyisisa hi tinhla leti landzelaka ni hi milawu leyi kongomisaka leyi humaka eBibeleni leyi fambisanaka ni mhaka leyi, ha yini u nga tikambisisi kutani u vona loko swi lava leswaku u endla mindzulamiso yo karhi?
Vanghana. Vanhu hi ntumbuluko va tsakela ku va ni vanghana, naswona lowu i nchumu lowunene. Hakunene, Bibele yi vula leswaku “loyi a tihambanisaka ni van’wana u tilavela swa yena ntsena” naswona u ta honisa ni vutlhari lebyi pfunaka. (Swivuriso 18:1) Hambiswiritano, hi fanele hi hlawula vanghana va hina hi vutlhari, hikuva va nga va ni nkucetelo lowukulu eka hina. Hikwalaho, vatswari lava tlhariheke va lava ku tiva leswaku i vamani vanghana va vana va vona. Minkambisiso yi kombise leswaku ni vana lava nga ni malembe manharhu va nga sungula ku venga vanhu va rixaka ro karhi hikwalaho ko xiyisisa ndlela leyi vanhu van’wana va ri tekaka ha rona rixaka rero ni ku twa leswi va swi vulaka malunghana na rona. Kutani vatswari va fanele va tikarhatela ku vekela vana va vona xikombiso lexinene va tsundzuka leswaku xikombiso xa vona hi xona lexi hakanyingi xi kucetelaka n’wana ku va ni mahanyelo lamanene.
◼ Xana Bibele yi ri yini? “Komba n’wana wa wena ndlela ya vutomi a ha ri ntsongo, leswaku ni loko a kurile, a ta ka a nga hambuki eka yona.” (Swivuriso 22:6, Bibele—Mahungu Lamanene) “Loyi a fambaka ni vanhu vo tlhariha u ta tlhariha, kambe loyi a tirhisanaka ni lavo hunguka, a swi nge n’wi fambeli kahle.” (Swivuriso 13:20) Loko u ri mutswari, u nga ha tivutisa swivutiso leswi: ‘Xana ndzi kongomisa vana va mina endleleni ya ntiyiso ni leyinene ematihlweni ya Xikwembu? Xana vanghana va mina va ndzi khutaza ku endla swilo leswinene? Xana ndzi khutaza vanhu van’wana ku endla swilo leswinene?’—Swivuriso 2:1-9.
Ku rhandza tiko ra rikwenu swinene. Xihlamusela-marito xin’wana xi vula leswaku ku rhandza tiko ra rikwenu swinene i “ku tlakusa tiko ra rikwenu eka matiko laman’wana hinkwawo ni ku hisekela swinene ndhavuko wa rona ni swilo leswi tsakisaka leswi nga eka rona u nga ri na mhaka ni swilo swa matiko laman’wana.” Ivo Duchacek, profesa wa swa tipolitiki u vule leswi ebukwini ya yena: “Ku rhandza tiko ra rikwenu swinene swi endla leswaku vanhu va avana naswona va nga amukeli mavonelo ya vanhu van’wana. Hikwalaho ka sweswo vanhu va pfumelela ku rhanga va kuceteriwa hi rixaka ra ka vona leswaku i Maamerika, Marhaxiya, Machayina, Vaegipta kumbe vanhu va le Peru loko va ehleketa hi mhaka yo karhi ivi endzhaku ka sweswo van’wana va ehleketa hi ndlela leyi vanhu hinkwavo va ehleketaka ha yona.” (Conflict and Cooperation Among Nations) Khale ka murhangeri-nkulu wa Nhlangano wa Matiko u tsarile: “Swiphiqo swo tala leswi hi nga na swona namuntlha swi vangiwa hi mavonelo lama hoxeke—lawa man’wana ya wona vanhu va ma tekelelaka va nga swi xiyi. Rin’wana ra mavonelo wolawo i ku rhandza tiko ra rikwenu lerova u tibyela leswaku ‘tiko ra ka hina i tiko ra ka hina, ku nga khathariseki leswi ri swi endlaka.’”
◼ Xana Bibele yi ri yini? “Xikwembu xi rhandze misava [vanhu hinkwavo] swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.” (Yohane 3:16) “Xikwembu a xi yi hi nghohe, kambe eka tiko rin’wana ni rin’wana munhu loyi a xi chavaka a tlhela a endla ku lulama wa amukeleka eka xona.” (Mintirho 10:34, 35) Tivutise, ‘Loko rirhandzu ra Xikwembu ri nga hlawuli hove ri siya ndluwa—xi rhandza vanhu va le matikweni hinkwawo, ku katsa na mina—xana a ndzi fanelanga ndzi tikarhatela ku xi tekelela, ngopfu-ngopfu loko ndzi vula leswaku ndzi mugandzeri wa xona?’
Xihlawuhlawu. Xihlamusela-marito xin’wana xi vula leswaku vanhu lava tekelaka vanhu va tinxaka tin’wana ehansi va anakanya “leswaku ku va wa rixaka ro karhi swi endla leswaku u va ni timfanelo letinene kumbe vuswikoti byo karhi ni leswaku rixaka ro karhi ri tlakukile eka tinxaka letin’wana.” Hambiswiritano, hilaha swi tsariweke hakona eka buku yin’wana, vakambisisi “a va si kuma nchumu ni wun’we lowu sekeriweke eka sayense lowu kombisaka leswaku ku ni [rixaka] leri tlakukeke ku tlula tinxaka letin’wana.” (The World Book Encyclopedia) Swiendlo swo biha leswi kuceteriwaka hi vanhu lava nga ni xihlawuhlawu, swo fana ni ku alela ku nyika vanhu van’wana timfanelo ta vona i vumbhoni bya leswaku xihlawuhlawu xi sekeriwe eka mavonelo lama nga mavunwa.
◼ Xana Bibele yi ri yini? “Ntiyiso wu ta mi ntshunxa.” (Yohane 8:32) “Hi munhu un’we [Xikwembu] xi endle matiko hinkwawo ya vanhu.” (Mintirho 17:26) “Xikwembu a xi voni hi ndlela leyi munhu a vonaka ha yona, hikuva munhu u vona ntsena leswi vonakaka ematihlweni; kambe loko ku ri Yehovha, u vona leswi mbilu yi nga swona.” (1 Samuwele 16:7) Tivutise: ‘Xana ndzi ringeta ku languta vanhu hinkwavo hilaha Xikwembu xi va langutaka hakona? Xana ndzi ringeta ku twisisa ndlela leyi vanhu van’wana—kumbexana va rixaka rin’wana kumbe va ndhavuko wun’wana—va endlaka swilo ha yona hi ku va ndzi tolovelana ni un’wana wa vona?’ Loko hi ringeta ku tolovelana ni munhu wa rixaka ro karhi, hi sungula ku susa mavonelo lama hoxeke malunghana ni rixaka ra ka vona.
Vukhongeri. Buku yin’wana yi ri: “Loko vanhu va tirhisa vukhongeri bya vona ku yimelela [leswi va swi rhandzaka] ni ku khathala hi rixaka ra ka vona ku va ni ku vengana. Kutani vukhongeri ni xihlawuhlawu swi hlangana kwalaho.” (The Nature of Prejudice) Buku leyi yi tlhela yi ku, lexi hlamarisaka swinene hi leswi vanhu vo tala lava nghenaka kereke va hatlaka va “tshika moya wa vukhongeri ivi va va ni xihlawuhlawu.” Vumbhoni bya sweswo byi vonaka eka tikereke leti nga ni tinxaka to karhi ntsena, eka rivengo ni madzolonga lama nga kona exikarhi ka mintlawa yo karhi ya vukhongeri ni le ka swiendlo leswi hlohloteriwaka hi vukhongeri leswi tsemaka nhlana.
◼ Xana Bibele yi ri yini? “Vutlhari lebyi humaka ehenhla [eka Xikwembu] byi . . . ni ku rhula, [bya] anakanyela, . . . a byi hambanisi vanhu hi xihlawuhlawu.” (Yakobo 3:17) “Vagandzeri va ntiyiso va . . . ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso [wa vukhongeri].” (Yohane 4:23) “Mi rhandza valala va n’wina, mi khongelela lava mi xanisaka.” (Matewu 5:44) Tivutise: ‘Xana vukhongeri bya mina byi ndzi khutaza ku rhandza vanhu hinkwavo hi mbilu hinkwayo, hambi ku ri lava nga ha lavaka ku ndzi vavisa? Xana kereke ya mina yi amukela vanhu va tinxaka hinkwato, ku nga khathariseki leswaku va huma etikweni rihi, i va rixaka rihi, i va rimbewu rihi, va hola mali muni, kumbe va ni xikhundlha?’
Ku tikukumuxa. Loko munhu a tikukumuxa a nga ngheniwa hi moya wa xihlawuhlawu hi ku olova. Hi xikombiso, ku tikukumuxa ku nga endla leswaku munhu a tala ku tikurisa kumbe a va langutela ehansi vanhu lava nga dyondzekangiki kumbe lava nga swisiwana. Ku nga ha n’wi endla a pfumela rungula leri hoxeke leri tlakusaka tiko kumbe rixaka ra ka vona. Vakanganyisi lava tlhariheke vo tanihi Adolf Hitler, mufumi la nga ni tihanyi wa Munazi, va khutaze vanhu hi vomu leswaku va tibuma hi tiko ni rixaka ra ka vona leswaku va ta seketeriwa hi mintshungu ya vanhu ivi va sandza lava a va tekiwa va nga fani ni lavan’wana kumbe lava a va nga rhandziwi.
◼ Xana Bibele yi ri yini? “Un’wana ni un’wana la tikurisaka embilwini i nchumu lowu nyenyetsaka eka Yehovha.” (Swivuriso 16:5) “Mi nga endli nchumu hi ku kanetana kumbe hi ku tikurisa, kambe hi mianakanyo yo titsongahata mi teka van’wana va ri lava tlakukeke eka n’wina.” (Vafilipiya 2:3) Tivutise: ‘Xana ndza tsaka embilwini loko vanhu va dzunisa rixaka ra ka hina kumbe va sandza tinxaka tin’wana? Xana ndzi tala ku vondzoka vanhu lava nga ni vuswikoti lebyi mina ndzi nga riki na byona kumbe ndza tsaka hileswi va nga ni vuswikoti byolebyo?’
Ina, swi fanerile loko Bibele yi tsundzuxa yi ku: “Hlayisa mbilu ya wena ku tlula hinkwaswo leswi swi faneleke swi hlayisiwa, hikuva swihlovo swa vutomi swi le ka yona.” (Swivuriso 4:23) Hikwalaho teka mbilu ya wena yi ri ya risima hakunene naswona u nga pfumeleli nchumu wu yi onha! Ematshan’weni ya sweswo, yi tate hi vutlhari lebyi humaka eka Xikwembu. Kutani hi kona ntsena laha ‘vuswikoti byo ehleketa ni ku twisisa byi nga ta ku hlayisa byi ku kutsula endleleni yo biha eka munhu la vulavulaka swilo swo huma endleleni.’—Swivuriso 2:10-12.
Kambe, xana u nga endla yini loko vanhu va ku tekela ehansi hikwalaho ka leswi va nga ni xihlawuhlawu? Xihloko lexi landzelaka xi ta tlhuvutsa mhaka yoleyo.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]
Loko hi ringeta ku tolovelana ni munhu un’we wa rixaka ro karhi, hi sungula ku susa mavonelo lama hoxeke malunghana ni rixaka ra ka vona