Xiphambati Xa Humba
Xana Xi Lo Endliwa?
◼ Swiphambati swa swivumbiwa swa le lwandle swi languteka swi nga tiyanga, kambe a swi fayeki hi ku olova. Kenneth Vecchio loyi a nga munjhiniyara, loko a anakanya hi nkarhi lowu a ha ri ntsongo u ri: “Swin’wana swa swona a ndzi boheka ku swi faya hi hamele.” Ku tsindziyela ka swiphambati swa swivumbiwa swa le lwandle ku vonaka ngopfu eka xiphambati xa humba.a
Xiya: Xiyenge xa hala ndzeni xa xiphambati xa tihumba (lexi vuriwaka nacre kumbe laha tiperela ri humaka kona) xi ni magegetsu lama vonakaka hi makhiroskopu ntsena lama tshinelelaneke swinene. Christine Ortiz, loyi a nga un’wana wa vaprofesa eka Ndzawulo ya Swilo leswi Tirhisiwaka eka Sayense ni Vunjhiniyara eXikolweni xa Thekinoloji le Massachusetts, eU.S.A. u ri: “Ku rharhangana loku hi ku xiyeke eka nacre ka hlamarisa swinene naswona swi tikomba ku ri yona yi endlaka leswaku xiphambati xi tsindziyela.”
Charles Petit, mutsari wa sayense u hlamusela leswaku loko u languta nacre hi xikurisa-swilo “yi hleleke hi ndlela yo hlamarisa.” Wa hlamusela: “Loko u yi languta hi makhiroskopu loko va yi tseme hi le xikarhi yi fana ni nchumu lowu akiweke hi switina, lowu nga ni swiphepherhele swa tinhla ta tsevu swa timinerali ta calcium carbonate leswi voningelaka leswi pakiweke hi vukheta. Leswi endleke swi khomana i xidamarheti lexi teleke tiphrotheyini lexi humesiweke hi nhlampfi leyi nga ni xiphambati.”
Vativi va sayense va anakanya leswaku swilo leswi humaka eka xiphambati xa humba swi nga tirhisiwa eka swilo swo tala—eka timovha leti tiyeke ta nyimpi, eka swilo leswi tirhisiwaka ku endla movha ni le ka timpapa ta xihaha-mpfhuka, loko hi boxa swi nga ri swingani. Ortiz u ri: “Ntumbuluko wu tirhisa milawu yo aka leyi pimiwaka hi swilo leswitsongo ngopfu leswaku wu humesa swilo swo karhi swa xiyimo xa le henhla. Eka swilo swo tala, vanhu lava nga vanjhiniyara va ha fanele va kuma vutshila byolebyo.”
U anakanya yini? Xana xiphambati xa humba lexi tiyeke hi ndlela yo hlamarisa xi lo tiendlekela? Kumbe xi lo endliwa?
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Tihumba i swivumbiwa leswi nga ni miri wo olova lowu nga riki na marhambu. Tihumba ta le lwandle ti katsa ti-clam, tinkatla, timbatsana, ti-scallop, ti-octopus ni ti-squid.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Xiyenge lexi kurisiweke hi makhiroskopu xa hala ndzeni ka xiphambati xa humba lexi tsemiweke hi le xikarhi
[Xihlovo Xa Kona]
Inset: © Eye of Science/Photo Researchers, Inc.