Wa Katseka Emhakeni Ya Ku Lwela Ku Fihla Rungula!

Xana u tshame u tlanga ntlango lowu nga ni marito kumbe swiga leswi nga ni maletere hinkwawo lawa u nga ma tirhisaka ku vumba marito kumbe swiga swin’wana? Xana u tshame u xava nchumu wo karhi eka Internet kumbe u tirhisa khompyuta leswaku u nghena eka tiakhawunti ta wena ta bangi? Kutani loko u tshame u swi endla sweswo, swi vula leswaku u ri toloverile fambiselo ra tikhodi ta marito kumbe tinomboro, tikhodi ta maletere, ku hlanga-hlanganisa rungula ni ku ri hlela hi vuntshwa.

KHALE, tikhodi leti nga xihundla hakanyingi a ti tirhisiwa hi tihulumendhe, vayimeri va mfumo, tinhlori ni masocha. Kambe swilo se swi cincile. Leswi vanhu va sunguleke ku tirhisa tikhompyuta ni Internet, rungula ra nkoka hakanyingi ra fihliwa hi ku tirhisa tindlela to tala, leti katsaka rito kumbe xiga lexi nga xihundla lexi vanhu va faneleke va xi tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana loko va lava ku languta timhaka ta vona. Hakunene, ku fihla rungula leri nga xihundla i nchumu lowu tolovelekeke evuton’wini bya hina ku tlula rini na rini.

Kutani hi nga ha tivutisa: Xana rungula ra mina leri nga xihundla ri sirheleleke ku fikela kwihi? Xana ndzi nga antswisa ndlela leyi ndzi ri sirheleleke ha yona? Hi nga si hlamula swivutiso leswi, a hi kambisiseni katsongo hi ta nyimpi leyi ku nga khale yi ri kona exikarhi ka vanhu lava endlaka tikhodi ni lava ti tshubulaka, leyi swi nga ha endlekaka leswaku yi sungule hi nkarhi lowu vanhu va sunguleke fambiselo ra ku tsala.

Matsalwa Lama Nga Xihundla

Muxaka wun’wana wa endlelo ro tsala ra xihundla ra khale swinene wu vitaniwa steganography, leswi vulaka “ku funengeta matsalwa.” Xikongomelo-nkulu xa steganography i ku fihlela vanhu leswaku va nga swi tivi leswaku ku ni rungula leri fihliweke. N’wamatimu wa khale Herodotus u tsale leswaku hlonga rin’wana ra Mugriki ri vone leswaku tiko ra Peresiya a ri lunghiselela ku hlasela tiko ra rikwavo. Leswi a ri lava ku lemukisa vanhu va rikwavo, ri tsale marungula eka swiphepherhele swa mapulanga kutani ri swi tota hi mhula leswaku ri fihla rungula ra kona, ku nga rhengu leri tirhisiweke ni hi Varhoma va khale. Hi ku ya hi Herodotus, leswi Magriki ma koteke ku hlaya rungula leri a ri fihliwile ma tshame ma lunghekele ku lwa na Hosi Xerxes wa le Peresiya naswona ma hlule masocha yakwe.

Tindlela ta manguva lawa ta steganography ti katsa endlelo ra ku tsongahata xifaniso lexi nga ni rungula xi ringana ni hiko ni ku tirhisa muxaka wo hlawuleka wa phepha kumbe swifaniso leswaku vanhu va nga swi koti ku swi gandlisa hi vukungundzwana. Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku tirhisiwe endlelo ra ku tsongahata xifaniso xi ringana ni hiko. Munhu loyi a rhumeriwaka xifaniso xa kona, u fanele ntsena a kurisa hiko ya kona. Namuntlha, vanhu lava xavisaka swifaniso swa timhaka ta masangu leswi nga riki enawini va tirhisa endlelo leri fanaka. Hi ku pfuniwa hi tiprogreme ta khompyuta, va fihla swifaniso sweswo eka tifayili ta swinepe swa khompyuta leswi nga yirisiwiki ni le ka tifayili leti nga ni rungula kumbe mpfumawulo.

Endlelo ro tsala ra xihundla ra steganography a ri vuli nchumu hi ta munhu loyi a rhumeleke rungula leri fihliweke kumbe loyi a nga ta ri amukela hikuva a swi tiviwi leswaku ku ni rungula leri fihliweke. Kasi loko rungula ra kona ro tshuburiwa, ri nga hlayiwa handle ka loko ri fihliwile ri tlhela ri hlanga-hlanganisiwa.

Ku Fihla Nhlamuselo

Cryptology, leswi vulaka leswaku “rito leri fihliweke,” i sayense leyi hlayisaka rungula leri vanhu va rhumelelanaka rona ri ri xihundla hi ku fihla nhlamuselo ya rona ku nga ri ku fihla mhaka ya leswaku ku ni rungula leri rhumeriweke. Endlelo leri ri katsa ku hlanga-hlanganisa rungula ni ku tlhela u ri hlela hi vuntshwa hi ku ya hi fambiselo ra milawu leri hleriweke, xisweswo ri kota ku hlayiwa ntsena hi vanhu lava yi twisisaka milawu ya ku ri hlanga-hlanganisa.

Magriki ya khale a ma hlanga-hlanganisa marungula hi ku tirhisa muchini lowu vuriwaka scytale. Mutsari wa khodi ya kona a a ta bohelela xiphemu xa dzovo a xi tsondzela eka nhonga xi tiya kutani a tsala rungula ehenhla ka xona. Loko a tlhantlha xiphemu xolexo xa dzovo a xi ta va ni maletere lama nga vuliki nchumu. Kambe loko xi fika eka loyi xi rhumeriweke eka yena, kutani a xi bohelela eka nhonga leyi ringanaka kahle ni leyo sungula, a nga kota ku hlaya rungula ra kona. Ku fana ni endlelo leriya ra steganography, minkarhi yin’wana munhu loyi a rhumelaka rungula rolero a nga ha tlhela a tirhisa xiphemu xexo onge i bandhi, kambe a xi hundzuluxa leswaku tlhelo leri nga ni marito ri va endzeni.

Ku vuriwa leswaku Julius Caesar u fihle marungula lawa a a ma byela masocha yakwe hi ku tirhisa fambiselo ra tikhodi ta maletere leri sivaka maletere man’wana hi man’wanyana—hi xikombiso, ku siva letere rin’wana ni rin’wana hi ku tlula maletere manharhu eka tialfabete. Xisweswo, letere a a ri ta va d, letere b a ri ta va e swi endlisiwa sweswo ni le ka laman’wana.

Nkarhi lowu matiko ya le Yuropa ma sunguleke ku tsakela timhaka ta vutshila, ta vutsari ni ta sayense, wu tise mindzulamiso yo tala eka matsalelo ya xihundla. Un’wana wa vanhu lava hluvukiseke matsalelo wolawo a ku ri Blaise de Vigenère, muyimeri wa mfumo wa Mufurwa loyi a velekiweke hi 1523. Vigenère u sungule fambiselo ra tikhodi ta maletere leri a ku ri khalenyana ri sunguriwile, leri katsaka ku siva maletere yo tala loko rungula ri hundzuriwa ri tsariwa hi tikhodi. Fambiselo rolero ra yena ra tikhodi leri a ku ehleketiwa leswaku swi ta tika swinene ku twisisa rungula ra kona ra xihundla, ri thyiwe “khodi ya maletere leyi nga twisisekiki” (le chiffre indéchiffrable). Hambiswiritano, loko vanhu va ri karhi va dyondza tindlela letintshwa to endla tikhodi, swigevenga na swona a swi dyondza matirhelo ya tona.

Hi xikombiso, loko vakambisisi va Mamoslem va kambisise Korani, leyi tsariweke hi Xiarabu, va xiye leswaku maletere man’wana ma humelela minkarhi yo tala ku tlula laman’wana, ku nga mukhuva lowu tolovelekeke ni le ka tindzimi tin’wana. Leswi swi endle leswaku ku endliwa xichinana lexi kotaka ku kombisa nhlamuselo ya maletere yo karhi ni mintlawa ya maletere lama nga eka rungula ra xihundla leri tsariweke hi tikhodi hi ku hlaya leswaku letere ha rin’we ri humelela kangani.

Hi lembe-xidzana ra vu-15, matsalelo ya xihundla lama tirhisaka tikhodi se a ma tolovelekile eka vayimeri va mfumo va le matikweni ya le Yuropa. Kambe minkarhi yin’wana tikhodi leti a ti tirhisiwa a ti tshuburiwa. Hi xikombiso, François Viète, wanuna wa Mufurwa u kote ku tshubula tikhodi ta le xigodlhweni xa le Spain. Ku tlula kwalaho, u ti tive hi ku helela lerova Hosi Philip wa Vumbirhi u hele matimba kutani a vula leswaku Viète u endle ntwanano na Diyavulosi naswona u lerise leswaku a avanyisiwa ehubyeni ya kereke ya Khatoliki.

Thekinoloji Yi Hoxe Xandla

Hi lembe-xidzana ra vu-20, tinyimpi timbirhi ta misava hi tona leti ngopfu-ngopfu ti endleke leswaku matsalelo ya xihundla lama tirhisaka tikhodi ma antswisiwa swinene hi ku tirhisa michini leyi rharhanganeke yo kota muchini wa Enigma wa le Jarimani lowu fanaka swinene ni wo tsala. Loko munhu a tsala rungula hi muchini wolowo, swichinana swin’wana leswi tirhaka hi gezi swi hundzula rungula rolero ri va tikhodi. Kutani rungula rolero ri rhumeriwa hi ku tirhisa khodi leyi vuriwaka Morse kutani yi tlhela yi hleriwa hi vuntshwa hi muchini wun’wana wa Enigma. Nilokoswiritano, swihoxo leswi a swi endliwa hi lava a va tirhisa michini yoleyo ni futa leri a va ri endla hikwalaho ka leswi a va tirha ku tlula mpimo swi nyike vanhu lava tirhaka ku tshubula tikhodi vuthala bya nkoka lebyi va pfuneke ku tiva marungula lawa a ma rhumeriwa.

Emisaveni ya namuntlha leyi lawuriwaka hi rungula leri rhumeriwaka hi tikhompyuta, ku veka mali ebangi, ku rhumela mali eka tiakhawunti tin’wana ni ku hakelela swin’wana—swin’we ni rungula ra timhaka ta vutshunguri, ta mabindzu ni ta tihulumendhe—swi sirheleriwa hi ku tirhisa tikhodi leti rharhanganeke. Kutani rungula leri tsariweke hi tikhodi ri hlayiwa ntsena hi vanhu lava nga ni khodi leyi kotaka ku ri hundzula ri va eka xiyimo xa rona xo sungula.

Xilotlelo hakanyingi xi ni nxaxamelo wa matinyo, kasi ntlawa wa tinomboro leti tsariwaka hi khompyuta wu vumbiwa hi tiziro ni ti-1 leti tsariweke hi nxaxamelo wo hambana-hambana. Ntlawa lowu leheke wa marito wu ni nxaxamelo wa tiziro ni ti-1 to tala xisweswo swa tika swinene ku tiva leswi khodi ya kona yi swi vulaka. Hi xikombiso, ntlawa wa tinomboro ta nhungu ti nga va ni nxaxamelo wa tinomboro ta 256, kasi ntlawa wa tinomboro ta 56 wu nga va ni nxaxamelo wa tinomboro leti endlaka nhlayo ya 72 leyi landzeriwaka hi tiziro ta 15. Sweswi nhlayo leyi vekiweke ya rungula leri nga ni tikhodi loko u nghena eka Internet i ntlawa wa tinomboro ta 128, lowu nga vaka ni nxaxamelo wa tinomboro leti nga endlaka nhlayo ya 4,7 leyi landzeriwaka hi tiziro ta 21 ku nhlayo leyi tlakukeke swinene ku tlula ya ntlawa wa tinomboro ta 56!

Hambiswiritano, rungula leri nga xihundla ra ha yiviwa minkarhi yin’wana. Hi xikombiso, hi 2008, vachuchisi van’wana va le xifundzheni xin’wana xa United States va hehle vavanuna va 11 hi nandzu wa ku yiva rungula ra vanhu lowu ku vuriweke leswaku a wu ri lowukulu ku tlula hinkwayo leyi nga tshama yi va kona. Hi ku ya hi swihehlo swa kona, vavanuna lava va tirhise tikhompyuta ta ti-laptop, ni thekinoloji yin’wana leyi nga tirhisiki tintambu ni tiprogreme to hlawuleka leswaku va teka tinomboro eka makhadi ya swikweleti ni yo xava ha wona loko ku hakeriwa ha wona eka lava u hakelaka eka vona.

Xana Rungula Ra Wena Leri Nga Xihundla Ri Sirhelelekile?

I ntiyiso leswaku tikhodi leti hlanga-hlanganisaka rungula leti sirhelelaka tiakhawunti ta wena ta le bangi ni swilo leswi u swi xavaka eka Internet ta tika swinene ku ti tshubula. Kambe na wena u nga endla swo tala leswaku u sirhelela rungula ra wena ra xihundla. Bibele yi ri: “U tlharihile la voneke khombo kutani a tumbela, kambe la nga riki na ntokoto u ye emahlweni kutani u fanele a xupuriwa.” (Swivuriso 22:3) Kutani tlhariha naswona u ‘titumbeta’ hi ndlela yo fanekisela eka vukanganyisi ni ku yiveriwa hi ku endla swin’wana swa swilo leswi landzelaka:

◼ Eka khompyuta ya wena tirhisa tiprogreme leti sivelaka ti-virus.

◼ Tirhisa tiprogreme leti nga ta vona loko ku ri ni tiprogreme tin’wana leti rhumelaka rungula ra wena leri nga xihundla eka swigevenga.

◼ Hoxa progreme leyi nga ta sivela swigevenga leswaku swi nga ngheni eka khompyuta ya wena.

◼ Minkarhi hinkwayo tiyiseka leswaku tiprogreme leti boxiweke laha henhla a ti hundzeriwanga hi nkarhi.

◼ Tivonele eka swilo leswi u rhumeriwaka swona eka ti-e-mail, ngopfu-ngopfu loko u rhumeriwe tona u nga ti kombelanga naswona ti kombelaka rungula ra wena ra xihundla kumbe ti kombela leswaku u hoxa rito ra xihundla leri u ri tirhisaka loko u nghena eka Internet leswaku ri ta kambisisiwa.

◼ Loko u rhumela rungula ra xihundla ro fana ni ra makhadi ya swikweleti, tirhisa ti-Web site leti nga ni tikhodi leti hlanga-hlanganisaka rungula naswona ti pfale loko se u hetile.a

◼ Hlawula marito lawa u nga ta ma tirhisa loko u nghena eka Internet lama tikaka ku ma tiva naswona u tshama u ma fihlile.

◼ U nga kopi kumbe u tirhisa tiprogreme leti humaka eka ti-Web page leti u nga ti tiviki.

◼ Nkarhi na nkarhi kopa tifayili ta wena kutani u ti veka endhawini leyi hlayisekeke.

Loko u tirhisa swiringanyeto leswi swa xisekelo naswona u tirhisa ni swin’wana leswi vanhu va nga ha ku byelaka swona sweswi ni le nkarhini lowu taka, u ta va u ringetile swinene ku hlula nyimpi ya wena ya ku sirhelela rungula leri nga xihundla.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Muchini wa “scytale” wa Magriki ya khale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Muchini wa Enigma wa le Jarimani wa hi lembe-xidzana ra vu-20

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Namuntlha tikhodi leti rharhanganeke to hlanga-hlanganisa rungula ti sirhelela rungula ra munhu hi yexe