Xana Bibele Yi Ni Xihundla?

KWALOMU ka malembe mambirhi endzhaku ka ku dlayiwa exihundleni ka Yitzhak Rabin, Holobye-nkulu wa Israyele, hi 1995, mutsari un’wana wa phepha-hungu u vule leswaku hi ku pfuniwa hi thekinoloji ya khompyuta u swi kotile ku tiva ka ha ri emahlweni hi ta xiendlakalo xexo lexi fihliweke eka tsalwa ra Bibele yo sungula ya Xiheveru. Mutsari loyi wa phepha-hungu, ku nga Michael Drosnin, u tsale leswaku u ringetile ku tsundzuxa holobye-nkulu ka ha sele lembe a nga si dlayiwa, kambe a swi pfunanga nchumu.

Sweswi se ku tsariwe tibuku ni swihloko swin’wana leswi vulaka leswaku xihundla (hidden code) lexi xi nyika vumbhoni lebyi heleleke bya leswaku Xikwembu hi xona xi huhuteleke Bibele. Xana xi kona hakunene xihundla xo tano? Xana xihundla xi fanele ku va xisekelo xa ku pfumela leswaku Bibele yi huhuteriwe hi Xikwembu?

Xana I Mianakanyo Leyintshwa?

Mianakanyo ya leswaku Bibele yi ni xihundla a hi yintshwa. Dyondzo leyi yi tolovelekile eka Vucabala, ku nga ripfumelo leri nga riki na xisekelo ra ndhavuko wa Vayuda. Hi ku ya hi vadyondzisi va Vucabala, leswi u swi hlayaka eBibeleni a hi swona leswi yi swi vulaka. Va pfumela leswaku Xikwembu xi tirhise tinhlanga to hambana-hambana ta tsalwa ra Bibele ya Xiheveru tanihi mimfungho, leti loko to twisisiwa kahle ti hlavutelaka ntiyiso lowu enteke. Hi ku ya hi vonelo ra vona, nhlanga ha yin’we ya Xiheveru ni ndlela leyi yi yimeke ha yona etsalweni ra Bibele, yi vekiwe hi Xikwembu hi xikongomelo xo karhi.

Hi ku ya hi Jeffrey Satinover, la nga muendli wa ndzavisiso wa xihundla xa Bibele, Vayuda lava va ripfumelo leri nga riki na xisekelo va pfumela leswaku tinhlanga ta Xiheveru leti tirhisiweke loko ku tsariwa rungula ra ku tumbuluxa ra Genesa, ti tamele rungula ra matimba ra xihundla. U ri: “Hi ku komisa, Genesa a hi nhlamuselo ntsena; i nchumu lowu tirhisiweke loko ku vumbiwa swilo, i mianakanyo ya Xikwembu leyi kombisiweke hi ndlela ya xiviri.”

Bachya ben Asher, rabi wa Cabala wa lembe-xidzana ra vu-13, wa le Saragossa eSpain, u tsale malunghana ni rungula ro karhi leri tumbetiweke, leri a paluxeriweke rona loko a hlaya nhlanga yin’wana ni yin’wana ya vu-42 eka xiphemu xa buku ya Genesa. Endlelo leri ra ku tlula tinhlanga to karhi hi ku landza ndzandzelano wo karhi, hi xikongomelo xa ku tshubula marungula lama fihliweke, i xisekelo xa ku pfumela eka dyondzo ya manguva lawa ya xihundla xa Bibele.

Tikhompyuta Ti “Paluxa” Xihundla Lexi

Loko khompyuta yi nga si va kona, vanhu a va nga swi koti ku hlahluva matsalwa ya Bibele hi ndlela leyi. Kambe, hi August 1994, magazini lowu nge Statistical Science wu kandziyise xihloko lexi eka xona Eliyahu Rips wa Yunivhesiti ya Xiheveru ya le Yerusalema swin’we ni lava a endlaka ndzavisiso na vona, va vuleke leswaku va boxe ndzima leyikulu. Va vule leswaku hi ku hlanganisa tinhlanga hinkwato ni ku tluletela nhlayo yo karhi ya maletere ya tsalwa ra Xiheveru ra Genesa, va tshubule mavito ya varhabi lava dumeke va 34, ma tsariwe eka tsalwa rero, swin’we ni rungula rin’wana ro fana ni masiku ya vona ya ku velekiwa kumbe ya ku fa, lama fambisanaka ni mavito ya vona.a Endzhaku ko ma kambisisa hi ku phindha-phindha, vaendli lava va ndzavisiso va fikelele makumu ya leswaku rungula leri tsariweke eka Genesa, a ri tsariwanga hi xiwelo—ku nga vumbhoni bya leswaku i rungula leri huhuteriweke, leri tsariweke ebukwini ya Genesa ri ri xihundla, emalembeni ya magidi lama hundzeke.

Hi ku tirhisa endlelo leri, Drosnin, mutsari wa phepha-hungu u tiendlele ndzavisiso wakwe, a kambisisa rungula leri fihliweke etibukwini to sungula ta ntlhanu ta Bibele ya Xiheveru. Hi ku ya hi Drosnin, u kume vito ra Yitzhak Rabin ri tsariwe etsalweni ra Bibele hi ku tlula tinhlanga tin’wana ni tin’wana ta 4 772. U kume leswaku loko tsalwa ra Bibele ri ri ni tinhlanga ta 4 772 eka layini ha yin’we, ku humelela vito ra Rabin (loko ri hlayiwa ri ya ehenhla) ri yelana ni layini leyi Drosnin a yi hundzuluxeleke (Deteronoma 4:42 yi hingakanyile) yi vula leswaku “dlaya la nga ta dlaya.”

Kahle-kahle Deteronoma 4:42 yi vulavula hi loyi a dlayeke munhu ku nga ri ha vomu. Xisweswo, vanhu vo tala va yi kanetile ndlela leyi Drosnin a yi tirhiseke, leyi sekeriweke eka vonelo rakwe, va vula leswaku endlelo rakwe leri nga riki ra sayense ri nga ha tirhisiwa ku kuma marungula lama fanaka eka tsalwa rin’wana ni rin’wana. Kambe Drosnin u yime hi ra yena, a ku: “Loko vakaneti va mina vo kuma rungula malunghana ni ku dlayiwa ka Holobye-nkulu, ri tsariwe eka [novhele] Moby Dick, ndzi ta va tshemba.”

Xana Sweswo I Vumbhoni Bya Ku Huhuteriwa?

Profesa Brendan Mckay, wa Ndzawulo ya Sayense ya Khompyuta eNational University ya le Australia u wu amukerile ntlhontlho wa Drosnin kutani a endla ndzavisiso lowukulu hi khompyuta a tirhisa novhele ya Xinghezi leyi nge Moby Dick.b Mckay u vula leswaku loko a tirhisa endlelo leri fanaka ni leri tirhisiweke hi Drosnin, u kume “vuprofeta” bya ku dlayiwa ka Indira Gandhi, Martin Luther King, Jr., John F. Kennedy, Abraham Lincoln ni van’wana. Hi ku ya hi Mckay, u tshubule leswaku Moby Dick yi tlhele yi “profeta” ta ku dlayiwa ka Yitzhak Rabin.

Loko hi tlhelela eka tsalwa ra Xiheveru ra Genesa, Profesa Mckay ni vatirhi-kulobye va tlhele va ntlhontlha vuyelo bya nkambisiso wa Rips ni vatirhi-kulobye. Va vule leswaku vuyelo lebyi a byi hlangani nikatsongo ni rungula leri huhuteriweke, leri tsariweke, kambe byi hlangana ni endlelo ra valavisisi—leri hakanyingi ri sekeriweke eka vonelo ra vona. Swidyondzi swa ha kanetana hi mhaka leyi.

Mhaka yin’wana ya pfuka loko ku vuriwa leswaku marungula yo tano ya xihundla ma fihliwe hi xikongomelo eka matsalwa lama “tolovelekeke” kumbe “yo sungula” ya Xiheveru. Rips ni valavisisi-kulobye va vula leswaku va endle nkambisiso wa vona va tirhisa “tsalwa leri tolovelekeke ni leri amukelekaka ra Genesa.” Drosnin u ri: “Tibibele hinkwato leti nga kona ta ririmi ro sungula ra Xiheveru ti tsariwe hi ndlela leyi fanaka.” Kambe, xana swi tano? Handle ka ku va ti ri tsalwa leri “tolovelekeke,” namuntlha ku tirhisiwa minkandziyiso yo hambana-hambana ya Bibele ya Xiheveru, leyi sekeriweke eka matsalwa yo hambana-hambana ya khale lama tsariweke hi voko. Hambileswi rungula ra Bibele ri fanaka, matsalelo ya matsalwa yo hambana-hambana lama tsariweke hi voko a ma fani.

Vuhundzuluxeri byo tala bya namuntlha byi sekeriwe eka Codex ya le Leningrad—ku nga matsalwa ya khale eka lama heleleke ya Vamasorete ya Xiheveru, lama tsariweke hi voko—lama kopiweke kwalomu ka lembe ra 1 000 C.E. Kambe Rips na Drosnin va tirhise tsalwa rin’wana, ku nga Koren. Shlomo Sternberg, rabi wa Muorthodox ni mutshila wa tinhlayo eYunivhesiti ya Harvard, u hlamusela leswaku Codex ya le Leningrad, “yi hambana ni nkandziyiso wa Koren, lowu tirhisiweke hi Drosnin hi maletere ya 41 ebukwini ya Deteronoma ntsena.” Matsalwa-nsongwa ya Lwandle leri Feke ma katsa swiphemu swa tsalwa ra Bibele leswi kopiweke emalembeni ya 2 000 lama hundzeke. Hakanyingi matsalelo ya marito ya matsalwa-nsongwa lawa, ma hambanile swinene ni ya matsalwa ya Vamasorete lama tsariweke endzhaku. Eka matsalwa-nsongwa man’wana, ku engeteriwe tinhlanga tin’wana to tala leswaku ku kombisiwa ndlela leyi marito ma faneleke ma vitaniwa ha yona, hikuva ndlela ya ku fungha marito leswaku ma vitanisiwa ku yini a yi nga si simekiwa. Eka matsalwa-nsongwa man’wanyana, a ku tirhisiwanga tinhlanga to tala. Loko ku ringanisiwa matsalwa hinkwawo lama nga kona ya Bibele, lama tsariweke hi voko, ku kumeke leswaku a ku na ku cinca eka leswi tsalwa ra Bibele ri vulaka swona. Kambe, swi tlhele swi va erivaleni leswaku matsalelo ya marito ni nhlayo ya tinhlanga leti tirhisiweke eka matsalwa ya voko a swi fani.

Ku endla ndzavisiso wa leswi ku anakanyiwaka leswaku i rungula leri nga xihundla, ku titshege hi tsalwa leri nga cinciwangiki hi ku helela. Ku cinciwa ka nhlanga yin’we ku soholota ndzandzelelano—ni rungula, loko ku ri leswaku a swi fambelana. Xikwembu xi hlayise rungula ra xona hi ku tirhisa Bibele. Kambe a xi hlayisanga nhlanga ha yin’we leswaku yi tshama yi te tano, onge hiloko xi karhateka hi swilo leswi nga vuriki nchumu swo fana ni ku cinciwa ka matsalelo ya marito loko nkarhi wu ri karhi wu famba. Xana leswi a swi kombisi swona leswaku a xi na rona rungula leri nga xihundla eBibeleni?—Esaya 40:8; 1 Petro 1:24, 25.

Xana Ku Ni Xilaveko Xa Leswaku Ku Va Ni Xihundla eBibeleni?

Muapostola Pawulo u swi veke erivaleni swinene loko a tsale leswaku “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna ku dyondzisa, ku tshinya, ku lulamisa swilo, ku laya eku lulameni, leswaku munhu wa Xikwembu a faneleka hi ku helela, a hlomisiwa hi ku helela eka ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.” (2 Timotiya 3:16, 17) Rungula leri nga lo dlaa, ni leri kongomeke ra Bibele a swi nonon’hwi ku ri twisisa kumbe ku ri tirhisa, kambe vanhu vo tala va vona swi antswa ku ri honisa. (Deteronoma 30:11-14) Vuprofeta lebyi Bibele yi byi vekaka erivaleni byi veka xisekelo lexi tiyeke xa ku tshemba ku huhuteriwa ka byona.c Ku hambana ni xihundla lexi fihliweke, vuprofeta bya Bibele a byi siyeriwanga vonelo ra munhu naswona a byi ‘humi eka nhlamuselo ya munhu wihi ni wihi.’—2 Petro 1:19-21.

Muapostola Petro u tsale leswaku “a hi landzelanga timhaka ta mavunwa leti kunguhatiweke hi mano leswaku hi mi tivisa matimba swin’we ni vukona bya Hosi ya hina Yesu Kreste.” (2 Petro 1:16) Dyondzo ya leswaku Bibele yi ni xihundla yi huma eka vupfumeri lebyi nga riki na xisekelo bya Vayuda, lebyi tirhisaka tindlela leti “kunguhatiweke hi mano,” leti soholotaka ni ku onha nhlamuselo leyi nga erivaleni ya rungula ra Bibele leri huhuteriweke. Matsalwa ya Xiheveru hi woxe ma yi sola hi ku kongoma dyondzo yo tano leyi nga riki na xisekelo.—Deteronoma 13:1-5; 18:9-13.

Ha tsaka swonghasi leswi hi nga ni rungula ni ndzetelo lowu hlamuseriweke kahle eBibeleni, leswi nga ta hi pfuna leswaku hi tiva Xikwembu! Sweswo swi antswa ngopfu ku tlula ku ringeta ku dyondza hi Muvumbi wa hina hi ku handza marungula lama fihliweke, lama sekeriweke eka tinhlamuselo ta vanhu ni hi ku pfuniwa hi khompyuta.—Matewu 7:24, 25.

[Tinhlamuselo ta le hansi]