Vatswari Letelani Vana Va N’wina

“Enkarhini lowu hundzeke, a hi karhateka ngopfu malunghana ni ku va vana va hlalela ngopfu TV. Sweswi ku ni mintlangu ya tivhidiyo, tikhompyuta ni tiselfoni. Switirhisiwa leswi swi khumba ndlela leyi va endlaka swilo ha yona naswona swi va endla va tikomba va godzomberiwe hi swona . . . Byongo bya vona byi tolovele ngopfu ku twa mimpfumawulo ni ku vona swifaniso naswona loko swilo sweswo swi nga ri kona, a va swi tivi leswaku va ta tihungasa hi yini.”—Dok. Mali Mann.

HI HANYA emisaveni leyi hluvukeke swinene leyi endlaka leswaku swi olova ku vulavurisana hi swilo swa thekinoloji swin’we ni ku tirhisa Internet. Vantshwa vo tala va vona onge minkarhi hinkwayo va fanele va famba va khome michini leyitsongo leyi tlangaka tivhidiyo ni vuyimbeleri kumbe tiselfoni. Naswona leswi switirhisiwa sweswo ni swin’wana swi yaka swi hluvukisiwa leswaku swi kota ku endla swilo swo tala naswona swi yaka swi chipa, swi ta ya emahlweni swi andza swinene xisweswo swi endla leswaku vatswari swi va tikela swinene ku veka vana va vona tihlo, ku va letela ni ku va tshinya.

Vatswari va nga kota ku hlula mintlhontlho yoleyo loko va endla swilo swimbirhi swa nkoka. Xo sungula: Va fanele va xiya leswaku marito lama kumekaka eBibeleni eka Swivuriso 22:15 ma tiyisile: “Vuphukuphuku byi tsimbiwe embilwini ya mufana; nhonga ya ndzayo hi yona yi nga ta byi susa byi ya ekule na yena.” Xa vumbirhi: Va fanele va twisisa leswaku switirhisiwa swa thekinoloji swi nga pfuna vana kumbe swi va onha, xisweswo va lwela ku endla leswaku vana va vona va swi tirhisa hi ndlela leyinene.

Songa Rigogo Ra Ha Tsakama!

Emakaya yo tala, xitirhisiwa xo sungula xa thekinoloji lexi vana va rhangaka va xi tiva i TV. Entiyisweni, TV hakanyingi yi tirhiseriwa ku hungasa vana. Kambe vativi van’wana va mianakanyo va tshemba leswaku loko vana va hlalela ngopfu TV swi nga endla leswaku va nga swi tsakeli ku endla vutiolori, va nga swi koti ku hambanisa timhaka leti nga ntiyiso ni leti nga ntsheketo, va tshama va hele matimba naswona loko va sungula ku nghena xikolo va nga tsandzeka ku rhiya ndleve. Dok. Mali Mann u vula leswaku madokodela man’wana ma nga ha “endla xihoxo ma ehleketa leswaku vana van’wana va ni vuvabyi lebyi endlaka leswaku va tsandzeka ku rhiya ndleve, lebyi vuriwaka Attention Deficit Disorder [ADD] kumbe lebyi vuriwaka Attention Deficit Hyperactivity Disorder [ADHD] lebyi endlaka leswaku vana va nga tshamiseki kumbe madokodela ma endla xihoxo ma vula leswaku vana va khomiwe hi vuvabyi bya swipfukela.” Hikwalaho ka sweswo, tindzawulo tin’wana ta mfumo ti khutaza leswaku vana lava nga si hlanganisaka malembe mambirhi va nga pfumeleriwi ku hlalela thelevhixini.

Dok. Kenneth Ginsburg, muvulavuleri wa Xikolo xa le Amerika xa Vutshunguri bya Vana u ri: “Eka malembe yo sungula ya vutomi bya n’wana, nchumu wa nkoka lowu n’wana a wu endlaka i ku aka vuxaka ni vatswari vakwe.” Vuxaka byebyo byi akeka loko vatswari va vulavula ni vana va vona, va tlanga na vona ni ku va hlayela tibuku. Hilaha vatswari vo tala va swi tivaka hakona, vana lava vatswari va vona va va hlayelaka tibuku nkarhi na nkarhi va sungula ku rhandza ku hlaya, ku nga nchumu wun’wana lowu nga wunene.

I ntiyiso leswaku ku va ni vutivi hi tikhompyuta ni switirhisiwa swa thekinoloji leswi fanaka na tona swi nga ha va pfuna swinene vana vo tala. Kambe loko u xiya leswaku vana va wena va swi rhandza ku tlula mpimo ku tirhisa khompyuta, ku tlanga mintlangu ya khompyuta, ku nghena eka Internet ni swilo swin’wana leswi fanaka ni sweswo, ku nga ha va vutlhari ku va dyondzisa mintlangu yin’wana. Xana u nga swi endlisa ku yini sweswo? U nga ha va komba mintlangu yin’wana yo tsakisa yo fana ni ku endla swilo hi vumba kumbe ku dyondza ku chaya swichayachayana ni mintlangu yin’wana leyinene leyi hambaneke ni leyi vona va yi rhandzaka, leyi nga ta va tsakisa swinene ni ku va endla leswaku va ehleketa.

Ku hlawula ntlangu lowunene a swi nge pfuni n’wana wa wena leswaku a rivala hi vuhungasi lebyi a ngheneke hi nhloko eka byona ntsena. Swi nga ha tlhela swi n’wi pfuna leswaku a kota ku lehisa mbilu, ku tiyimisela loko a endla swilo swo karhi, ku tikhoma ni ku va ni vuswikoti byo endla swilo swo karhi, ku nga timfanelo ta nkoka leti nga endlaka leswaku swilo swi n’wi fambela kahle evuton’wini, laha minkarhi yin’wana swiphiqo swi nga oloviki ku swi tlhantlha.

Vana Va Lava ‘Vutlhari Ni Vuswikoti Byo Ehleketa’

EBibeleni, vanhu lavakulu ni lavatsongo va khutaziwa leswaku va hlakulela ‘matimba ya ku anakanya’ kumbe vuswikoti byo ehleketa. (Varhoma 12:1; Swivuriso 1:8, 9; 3:21) Timfanelo leti ti nga hi pfuna leswaku hi kota ku hambanisa swilo leswinene ni leswo biha ni ku tiva ku hambanisa swiendlo swa vutlhari ni leswi nga vuphukuphuku. Hi xikombiso, a swi hoxanga ku heta tiawara u ri karhi u tlanga mintlangu ya khompyuta kumbe u hlalela TV, kambe xana ku ta va ku ri vutlhari ku endla tano? A swi hoxanga ku xava switirhisiwa swa manguva lawa swa thekinoloji kumbe tiprogreme ta khompyuta, kambe xana ku endla sweswo i vutlhari? Kutani, u nga swi kotisa ku yini ku pfuna vana va wena leswaku va hlakulela vuswikoti byo endla swiboho leswinene loko swi ta etimhakeni ta thekinoloji?

◼ Va hlamusele makhombo ya swona. Loko swi ta etimhakeni to tirhisa swilo swa thekinoloji ni Internet, vana va nga ha hatlisa ku dyondza ndlela leyi swi tirhaka ha yona kambe va nga ri na byona vutlhari ni ntokoto. Hikwalaho, va kombe makhombo lawa va faneleke va ma papalata ni ndlela leyi va nga ma papalataka ha yona. Hi xikombiso, xiya mhaka ya ku vulavurisana ni vanhu van’wana eka Internet. I ntiyiso leswaku sweswo swi nga ha pfulela vantshwa ndlela yo kota ku tihlamusela ni ku tiva vantshwa van’wana, kambe eka ti-Web site teto va nga ha vulavurisana ni vanhu lava nga ni xikongomelo xo biha xo va twisa ku vava ni lava nga ha va yengaka leswaku va hlanganyela eka timhaka ta masangu na vona.a (1 Vakorinto 15:33) Hikwalaho, vatswari lava tlhariheke va ta khutaza vana va vona leswaku va nga byeli vanhu van’wana vuxokoxoko bya vona eka Internet.b

I ntiyiso leswaku vana va fanele va tshikiwa va tiendlela swilo swa vona handle ko vekiwa tihlo, kambe sweswo swi fambisana nileswaku va wupfe ku fikela kwihi. Kambe tanihi mutswari, u ni vutihlamuleri lebyi u nyikiweke byona hi Xikwembu byo letela n’wana wa wena ni ku n’wi kongomisa. (Swivuriso 22:6; Vaefesa 6:4) Kumbexana va ta swi twisisa leswaku leswi ku endlaka u khathala swinene ha vona hileswi u va rhandzaka swinene, ku nga ri hileswi u lavaka ku tshama u va veke tihlo.

U nga ha tivutisa: “Kambe, xana ndzi nga va pfuna njhani vana va mina loko ndzi nga swi tivi leswaku swi tirha njhani switirhisiwa leswi va swi tirhisaka?” Ha yini u nga ringeti ku dyondza ntsena ndlela leyi swi tirhaka ha yona? Melba, la nga ni malembe ya kwalomu ka 90, a a nga si tshama a tirhisa khompyuta kukondza a va ni malembe yo tlula 80. U ri: “Loko ndzi ringete ro sungula ku tirhisa khompyuta, a ndzi lava ku yi cukumeta hi fasitere. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, ndzi sungule ku twisisa ndlela leyi yi tirhisiwaka ha yona kutani sweswi ndzi swi tiva kahle ku rhumela ti-e-mail ni ku endla swilo swin’wana ha yona.”

◼ Vekela n’wana wa wena swipimelo leswi faneleke malunghana ni ku tirhisa swilo swa thekinoloji. Loko n’wana wa wena a heta tiawara to tala a ri yexe a ri karhi a hlalela TV, a tirhisa Internet kumbe a tlanga mintlangu ya khompyuta, ha yini u nga n’wi vekeli nawu wa leswaku a nga tirhisi switirhisiwa swa thekinoloji hi minkarhi yo karhi ni loko a ri etindhawini to karhi? Leswi swi nga ha pfuna n’wana wa wena leswaku a vona ndlela leyi wu nga wa nkoka ha yona nawu lowu kumekaka eBibeleni lowu nge: “Xin’wana ni xin’wana xi ni nkarhi wa xona lowu vekiweke.” Leswi swi vula leswaku ku ni nkarhi wa ku tshama tanihi ndyangu, nkarhi wa vanghana, nkarhi wa ku endla ntirho wa xikolo, nkarhi wa ku dya, nkarhi wa ku endla vutiolori ni nkarhi wa ku endla swilo swin’wana. (Eklesiasta 3:1) Ku veka milawu leyi kombisaka leswaku wa va anakanyela vana va wena ni ku lwela leswaku va yi yingisa minkarhi hinkwayo, swi endla leswaku ndyangu wu va lowu hlelekeke naswona swi pfuna vana leswaku va va ni mahanyelo lamanene, va anakanyela van’wana naswona va kota ku endla xinghana ni vanhu van’wana.

Eka xihloko xo hetelela xa swihloko leswi swa nxaxamelo, hi ta kambisisa milawu yin’wana ya Bibele leyi nga ha hi pfunaka—lavakulu ni lavatsongo—leswaku hi tirhisa swilo swa thekinoloji hi ndlela leyi kombisaka ku anakanyela van’wana ni leyi kombisaka leswaku hi tirhisa mali hi ndlela leyinene.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vana va fanele va kombiwa mintlangu yo hambana-hambana leyi nga ta va endla va ehleketa ni ku va pfuna va lehisa mbilu ni ku tiyimisela loko va endla swilo swo karhi