Hinkwerhu Hi Ndyangu Wun’we
U VA teka njhani vanhu va rixaka rin’wana kumbe lava nga ni nhlonge leyi nga faniki ni ya wena? Xana u va teka va fana na wena? Lexi vavisaka, vanhu vo tala va ti tekela ehansi tinxaka tin’wana. Hi ku ya hi xihlamusela-marito xin’wana, “xihlawuhlawu i dyondzo ya leswaku timfanelo ni vuswikoti lebyi munhu a nga na byona byi titshege hileswaku i wa rixaka rihi nileswaku ku hambana ka tinxaka ta vanhu ku endla leswaku vanhu va rixaka ro karhi va ehleketa leswaku va tlakukile hi ntumbuluko ku tlula tinxaka letin’wana.”
Dyondzo leyi yi endle leswaku vanhu va khoma van’wana hi ndlela yo biha. Ebukwini yakwe leyi nge Handbook of Cultural Psychiatry, Profesa Wen-Shing Tseng u tsale leswaku leswi vanhu va ehleketaka leswaku tixaka ta vona ti tlakukile ku tlula letin’wana, “swi endle leswaku va tiyimelela hileswi va fumeke vanhu va matiko man’wana hi nkani ni ku teka vanhu va tinxaka tin’wana va va endla mahlonga.” U tlhele a vula leswaku vanhu va tiyimelela hi rixaka ra vona va vula leswaku hi rona ri endlaka leswaku “va va ni swikhundla leswi tlakukeke etikweni, etimhakeni ta tipolitiki ni ku va swigwili.” Ninamuntlha xihlawuhlawu xa ha tinyike matimba ematikweni yo tala. Kambe, xana leswi dyondzo leyi, leyi tekelaka tinxaka tin’wana ehansi yi swi vulaka i ntiyiso? Xana sayense ni Bibele swi ri yini hi mhaka leyi?
Xana Sayense Yi Ri Yini?
Swilo leswi tshuburiweke malunghana ni swiaki swa xitekela swa vanhu swi kombisa leswaku mhaka ya xihlawuhlawu a hi ntiyiso. Vakambisisi lava dyondzaka hi vanhu lava humaka eka matiko-nkulu yo hambana-hambana, va kume leswaku ku hambana ka DNA ya vanhu van’wana ni van’wana vambirhi lava hlawuriweke ematikweni yo hambana-hambana, ku ringana ni tiphesente ta kwalomu ka 0,5.a Naswona ku hambana koloko loku endlaka kwalomu ka 86 ku ya eka 90 wa tiphesente ku kumiwe eka vanhu van’wana ni van’wana va rixaka rin’we. Hikwalaho, tiphesente ta 14 kumbe ta le hansi ka 0,5 ti kumiwe exikarhi ka tinxaka to hambana-hambana.
Magazini wa Nature wu vula leswaku leswi “vanhu va nga ni swiaki swa xitekela leswi fanaka, swi nga va pfuna leswaku va twisisa mhaka ya tinxaka ni ku tiva leswaku ku hava tinxaka leti tlakukeke ku tlula tin’wana.”
Dyondzo yoleyo a yi sungulanga namuntlha. Eku sunguleni ka 1950, Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko ri kandziyise marito yo tala hi xikongomelo xo lwisana ni moya wa xihlawuhlawu. Marito wolawo a ma tsariwe hi vativi va mindhavuko ya vanhu, vativi va swiaki swa xitekela ni vativi va ntshamisano. Hambiswiritano, xihlawuhlawu xa ha tinyike matimba. Swi le rivaleni leswaku a swi ringananga ku byela vanhu leswaku ku hava rixaka leri tlakukeke ku tlula rin’wana. Ku fanele ku tiwa ni rhengu leri nga ta fikelela ni mbilu. Yesu Kreste u te: “Embilwini ku huma ku anakanya ko homboloka.”—Matewu 15:19, 20.
Leswi Bibele Yi Swi Vulaka
Bibele ya swi kota ku fikelela mbilu ya munhu. Hi xikombiso, yi vula leswi kumiweke hi sayense leswaku “hi munhu un’we [Xikwembu] xi endle matiko hinkwawo ya vanhu, leswaku va tshama ehenhla ka vuandlalo hinkwabyo bya misava.” Nakambe Bibele yi ri: “Xikwembu a xi yi hi nghohe, kambe eka tiko rin’wana ni rin’wana munhu loyi a xi chavaka a tlhela a endla ku lulama wa amukeleka eka xona.” (Mintirho 10:34, 35; 17:26) Xana a swi ku tsakisi ku tiva leswaku Xikwembu xi ni vululami?—Deteronoma 32:4.
Yehovha Xikwembu u lava leswaku hi kombisa leswaku ha n’wi rhandza hi ku va hi n’wi tekelela. Vaefesa 5:1, 2 yi ri: “Leswi mi nga vana lava rhandzekaka, vanani vatekeleri va Xikwembu, mi hambeta mi famba erirhandzwini.” Ku “famba erirhandzwini” swi katsa ku rhandza vanhu hilaha Xikwembu xi va rhandzaka hakona, ku nga khathariseki nhlonge ya vona kumbe rixaka ra vona.—Marka 12:31.
Xikwembu a xi nge va amukeli vanhu lava timbilu ta vona ti teleke vubihi, ku katsa ni rivengo ni xihlawuhlawu leswaku va va malandza ya xona. (1 Yohane 3:15) Entiyisweni, se wu tshinele nkarhi lowu Xikwembu xi nga ta herisa vanhu hinkwavo vo biha emisaveni. Ku ta pona ntsena lava tekelelaka timfanelo ta xona. Kutani vanhu va ta va swirho swa ndyangu wun’we hi tlhelo ra nyama naswona va ta gandzela Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso.—Pisalema 37:29, 34, 38.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Hambiswiritano, ku hambana loku nga nyawuriki loku vanhu va nga na kona ka swiaki swa xitekela ku vangiwa hi vuvabyi, hikuva mavabyi man’wana ma tikomba ma fambisana ni swiaki swa xitekela.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 23]
“Vanhu va ni swiaki swa xitekela leswi fanaka,” kumbe va fana