Tivonele Eka Chefu Ya Ntsopfu!

Emalembeni ya sweswinyana tihulumendlhe ti humese xileriso xa xihatla xa leswaku vanhu lava xaveke swilo swo fana ni switlangisi ni swin’wetsin’wetsi va swi tlherisela eswitolo leswi va swi xaveke eka swona. Ha yini? Hikuva swin’wana swa swilo sweswo swi kumiwe swi ri ni ntsopfu hi mpimo lowu nga vaka ni khombo naswona vana va rhandza ku swi munyunga kumbe ku swi cakunya. Chefu ya ntsopfu yi nga va ni khombo swinene eka vana lava nga ehansi ka malembe ya tsevu tanihi leswi fambiselo ra vona ra misiha ra ha kulaka.

HI KU ya hi nkambisiso lowu endliweke eka Xikolo xa Rihanyo ra Vanhu Hinkwavo xa Johns Hopkins Bloomberg, ntsopfu wu sivela phrotheyini yin’wana ya nkoka leyi endlaka leswaku byongo byi kula ni ku endla leswaku munhu a kota ku tiva, ku dyondza ni ku twisisa swilo. Minkambisiso yi komba leswaku vana va dya swilo leswi nga ni tiphesente leti nga fikaka eka 50 ta ntsopfu, kasi vanhu lavakulu hakanyingi va dya swilo leswi nga ni tiphesente ta 10 ku ya eka ta 15 ntsena.

Ndzavisiso lowu endliweke sweswinyana wu vula leswaku hambi ku ri mpimo lowu nga ehansi ka leyi ku vuriweke leswaku yi ni khombo hi tihulumendhe, yi nga ha vanga makhombo. Hi ku ya hi Huvo ya Vuhlayiseki bya Vanhu ya le United States, swiphiqo leswi nga vangiwaka hi ntsopfu eka vana swi nga katsa “ku va ni swiphiqo swa ku dyondza, ku tsandzeka ku rhiya ndleve, swiphiqo swa mahanyelo, ku nga kuli, ku nga twi kahle ni tinso leti nga tirhiki kahle.” Vavasati lava nga ha tikaka va fanele va swi papalata hi ku helela swilo leswi nga ni ntsopfu hikuva wu nga vavisa mbungu embelekweni.a

Nakambe swakudya ni swakunwa swi nga va ni chefu ya ntsopfu loko swi cheriwa eka swibya swa vumba leswi sindziweke hi ntsopfu, leswi tirhisiwaka ngopfu ematikweni man’wana ya le Asia ni le Latin Amerika. Minkarhi yin’wana mati ma cheriwa eka timbita ta vumba leswaku ma titimela naswona swakunwa leswi hisaka swi cheriwa eka tikomichi ta vumba leti sindziweke hi ntsopfu. Vukamberi lebyi endliweke eka vana lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu eDorobeni ra Mexico, byi kume leswaku vana va kwalomu ka hafu lava nga ni tin’hweti ta 18 va ni mpimo lowu tlakukeke wa ntsopfu engatini ya vona. Ku vuriwa leswaku sweswo swi vangiwa hileswi swakudya leswi va swi dyaka swi lulamisiwaka eka swibya swa vumba leswi sindziweke hi ntsopfu. Ntsopfu wu endla leswaku swibya swa vumba leswi sindziweke hi wona swi rhidela ku fana ni nghilazi, kambe wa suka ngopfu-ngopfu loko ku swekiwa ha swona kumbe ku vekiwa mihandzu kumbe matsavu man’wana eka swona.

Swilo Swin’wana Leswi Vangaka Chefu Ya Ntsopfu

Hambileswi emalembeni ya sweswinyana matiko lama hluvukeke ngopfu ma tshikeke ku tirhisa petirolo leyi nga ni ntsopfu, kambe Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku ku ni matiko ya kwalomu ka 100 lama ha tirhisaka petirolo yoleyo. Ntsopfu a wu hisiwi wu hela. Hikwalaho, swiphemu leswitsongo swinene swa ntsopfu leswi nga eka musi lowu humesiwaka hi timovha swi wela emagondzweni. Kutani vanhu va hefemula ritshuri ra ntsopfu kumbe va ri kandziya hi tintangu va nghena na rona etindlwini.

Nchumu wun’wana lowukulu lowu endlaka leswaku vanhu va va ni chefu ya ntsopfu emimirini ya vona, i pende leyi endliweke hi ntsopfu leyi a yi tirhisiwa ku penda tiyindlu ku nga si vekiwa nawu lowu lawulaka matirhiselo ya yona. Le United States ntsena, ku ringanyetiwa leswaku tiyindlu ta 38 wa timiliyoni, ku nga tiphesente ta 40 ta tiyindlu hinkwato leti nga etikweni rero, ti pendiwe hi pende leyi nga ni ntsopfu. Swipetlu swa pende leyi omeke kumbe ritshuri ra ntsopfu leri humaka loko tiyindlu ta khale ti lunghisiwa, ri nga vanga makhombo.

Madoroba ni tiyindlu ta khale to tala ti ni tiphayiphi ta mati leti endliweke hi ntsopfu kumbe tiphayiphi ta koporo leti hlanganisiweke hi ntsopfu loko ti hiseriwa. Tliliniki ya Mayo leyi dumeke swinene le United States, yi khutaza vanhu leswaku va rhanga va pfulela mati yo titimela lama humaka etiphayiphini teto ku ringana 30 ku ya eka 60 wa tisekoni va nga si ma nwa. Mati yo hisa lama humaka etiphayiphini teto a ma fanelanga nikatsongo ma tirhiseriwa ku nwiwa ni ku sweka, ngopfu-ngopfu ku endla ha wona ntswamba wa bodlela wa tincece.

Mpimo wa ntsopfu engatini wu nga hunguteka swinene loko vanhu va papalata swilo leswi endlaka leswaku va ngheniwa hi wona. Vanhu lava lavaka ku tiva leswaku ngati ya vona yi ni mpimo wo tanihi kwihi wa ntsopfu, va nga ha ya exibedlhele va ya tekiwa ngati leswaku yi kamberiwa. Loko ku kumiwa leswaku ngati ya vona yi ni mpimo lowu nga va vangelaka makhombo, va fanele va lava mpfuno wa madokodela.

Vanhu Va Fanele Va Byeriwa Hi Ta Makhombo Ya Ntsopfu

Loko ntsopfu wu pakelana emirini wa munhu ku ringana nkarhi wo leha wu nga vanga chefu. Kambe munhu a nga fa loko a dye mpimo wo tala wa ntsopfu hi nkarhi wun’we. Ndzawulo yo Lawula Mavabyi ya le United States yi vika leswaku hi 2006, n’wana la nga ni malembe ya mune u file hikwalaho ka swiphiqo leswi vangiweke hi xiphemu xa xin’wetsin’wetsi xa nsimbhi lexi a xi miteke, lexi nga ni mpimo lowu tlakukeke wa ntsopfu.

Loko buku yin’wana ya swa vutshunguri yi kandziyisa mhaka ya leswaku vanhu va fanele va byeriwa hi ta makhombo ya ntsopfu, yi vula leswaku sweswi n’wana un’we eka va 20 lava nghenaka khirexe le United States, va ni mpimo lowu tlakukeke wa ntsopfu engatini ya vona. Loko swi ri tano etikweni leri matirhiselo ya ntsopfu ma lawuriwaka hi hulumendhe, xana xiyimo xi njhani ematikweni lawa milawu yo tano yi nga riki kona? Hakunene vanhu hinkwavo va fanele va tivonela!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

SWIKOMBISO SWA LOKO N’WANA A RI NI CHEFU YA NTSOPFU

Ku vava ka khwiri, ku hlundzuka, ku kayivela tisele to tshwuka engatini, ku va ni swiphiqo swo rhiya ndleve, ku va ni mpfimbelo, ku karhala ngopfu, ku pandziwa hi nhloko, ku nyangatseka, ku pfumala vuswikoti byo endla swilo, ku nga naveli swakudya, ku nga vi na matimba ni ku nga kuli kahle.—BUKU YA MEDLINE PLUS MEDICAL ENCYCLOPEDIA.