Mont Blanc—Tintshava Leti Tlakukeke Eka Hinkwato eYuropa

KU SUKELA loko a ha ri ntsongo, mutivi wa swilo leswi hanyaka wa le Switzerland, Horace-Bénédict de Saussure (1740-1799), u hlamarisiwe hi ku saseka ka tintshava leti sweswi ti vuriwaka Mont Blanc, ku nga leti tlakukeke swinene eka tintshava ta Alps. Leswi a a tsakisiwa hileswi a swi nga koteki ku khandziya tintshava toleto, u humese sagwadi leri a ri ta nyikiwa munhu wo sungula loyi a a ta kota ku fika enhlohlorhini ya tona, leyi tlakukeke timitara ta 4 807. Malunghiselelo yo sungula lama hleriweke yo khandziya tintshava leti ma endliwe hi 1741. Kambe vaaki vambirhi va le dorobeni ra Chamonix, le Furwa, Jacques Balmat, mulavisisi wa tikristala na dokodela Michel-Gabriel Paccard, va kote ku fika enhlohlorhini ya tintshava ta Mont Blanc hi August 1786. Lembe leri landzeleke, Saussure u fike enhlohlorhini ya tintshava leti tlakukeke eka hinkwato eYuropa hi xikongomelo xo endla vulavisisi bya swa sayense naswona hi 1788 u khandziye ntshava ya Col du Géant, laha a tshameke masiku ya 17. Leswi a ku ri swiendlakalo swo sungula swa nkoka leswi ku tsariweke ha swona leswi endleke leswaku ku khandziya tintshava ku va ntlango.

Hi 1855, ntlawa lowu a wu rhangeriwe hi vakongomisi va Mantariyana wu khandziye tintshava ta Mont Blanc hi tlhelo rin’wana leri tikaka swinene ku tlula lero sungula. Endzhaku ka malembe ya kaye ntsena, tintshava leti ti khandziyiwe hi tlhelo leri nga eItaly. Vavanuna volavo lava khandziyeke tintshava leti a va nga ri na swona switirhisiwa swa manguva lawa swo khandziya ha swona, va tirhise tinhonga leti nga ni nsimbi yo tlhava ha yona emakumu ntsena. Hi ku ya hi mutivi wa mbango Giotto Dainelli, hi nkarhi wolowo, “ku khandziya u fika enhlohlorhini ya tintshava u sukela enkoveni lowu nga ehansi ka yona, kutani u landzela tindlela leti u nga ti tiviki nikatsongo a swi lava matimba ni ku tiyisela, ku nga nchumu lowu nga ha tikaka ku va wu twisisiwa hi lava khandziyaka tintshava teto namuntlha.” Sweswi tintshava leti se ti khandziyiwe minkarhi yo tala hambi ku ri hi le matlhelo ya tona lama tikaka swinene.

Khale swinene, tintshava ta Mont Blanc a ti tekiwa ti ri leti nga si tshamaka ti khandziyiwa, hambileswi ti nga exikarhi ka matiko ya Yuropa. Buku yo sungula leyi tiviwaka leyi vulavuleke hi tintshava leti hi ku kongoma yi tsariwe hi 1088 C.E. Tintshava leti ti thyiwe vito leri nge rupes alba, leswi vulaka leswaku “ntshava yo basa” eka mepe wa ndhawu lowu tsariweke hi tinghwendza ta le dorobeni ra Chamonix ta vandlha ra St. Benedict. Hambiswiritano, ku ringana malembe yo tala vanhu va kwalaho a va yi vitana Ntshava leyi Rhukaniweke hikwalaho ka switori swo tala leswi vuriwaka swa leswaku ku tshama madimona ni tidragona eka yona. Swi tikomba onge vito leri nge Mont Blanc ri humelele ro sungula eka mpfampfarhuto wa hi 1744, lowu eku heteleleni a wu ta endla leswaku vanhu va tshika ku yi vitana Ntshava leyi Rhukaniweke.

Ku Languta Tintshava Ta Mont Blanc U Ri Ekule

Tintshava ta Mont Blanc u nga kota ku ti vona kahle ntsena loko u khandziye xihaha-mpfhuka. Ti hlanganisa ndhawu leyi nga endlaka swikwere swa tikhilomitara swa kwalomu ka 600, ndhawu ya tona leyi tlakukeke yi lehe tikhilomitara to tlula 50—leyi avanyisaka tiko ra Italy, Furwa ni ra Switzerland—naswona yi ni tinhlohlorhi to hlayanyana leti tlakukeke timitara ta 4 000. Tintshava leti ti endliwe hi ribye ro basa. Vativi va maribye ya tipulanete va ehleketa leswaku tintshava leti i ntlawa wa tintshava leti ta ha riki tintshwa, leti va vulaka leswaku to va ni malembe ya 350 ntsena ti ri kona. Swilo swin’wana ni ayisi leyikulu swinene swi cince xivumbeko xa ribye leri ro basa ra tintshava leti, leri sweswi ri nga ni mavangwa, tindhawu leti tlakukeke, tinhlohlorhi to saseka swinene leti tsakeriwaka swinene hi vakhandziyi va tintshava.

Ku Languta Tintshava Ta Mont Blanc U Ri Ekusuhi

Hambi ku ri vanhu lava nga riki vakhandziyi va tintshava lava nga ni ntokoto, va nga kota ku vona exikarhi ka tintshava leti nga ntlawa va ri ekusuhi hi ku tirhisa movha lowu fambaka eka ntambhu lowu sunguleke ku tirha hi 1958. Ntshava yin’wana leyi nhlohlorhi ya yona ku fikaka movha lowu fambaka eka ntambhu i ya Aiguille du Midi, leyi leheke timitara ta 3 842, leyi loko u ri eka yona u kotaka ku vona kahle Nkova wa Chamonix lowu nga ehansi ka yona.

Namuntlha, tintshava ni milambu ya le Mont Blanc swi vonaka kahle. Ti tshama ti sasekile ngopfu-ngopfu hi vurhonga niloko dyambu ri pela, loko miseve ya dyambu yi tlhava ribye ra tintshava leti leti tlakukeke eka hinkwato eYuropa, yi endla leswaku ri va ni mivala hinkwayo yo tshwuka kutani ri vangama.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Muhocho Wa Mont Blanc—Ku Hetiseka Ka Mhaka Leyi A Yi Ri Norho

“Ndzi vona minkova yimbirhi laha ku vulavuriwaka ririmi rin’we naswona vanhu va kona va fanaka. Ri ta fika siku leri ku nga ta akiwa gondzo leri fambaka ehansi ka tintshava ta Mont Blanc kutani minkova leyimbirhi yi hlangana.” Norho lowu wa Horace-Bénédict de Saussure wu hetiseke endzhaku ka malembe ya 200. Hi 1814 ku endliwe xikombelo xo sungula eka hosi ya le Piedmont ni ya le xihlaleni xa Sardinia; hambiswiritano, muhocho wu sungule ku akiwa hi 1959 naswona wu hetiwe hi 1965.a Muhocho wolowo lowu leheke tikhilomitara ta 11,6 wu sungula eItaly laha wu tlakukeke timitara ta 1 381 naswona wu helela eFurwa laha wu tlakukeke timitara ta 1 274.

Hi March 24, 1999, ku humelele mhangu endzhaku ka loko lori yi sungule ku pfurha ndzilo endzeni ka muhocho. Ku hisa ku fike eka tidigri ta 1 000 naswona timovha to tala ti n’okile. Vanhu va 33 va file hikwalaho ko tsandzeka ku hefemula, naswona va kwalomu ka 30 va vavisekile. Endzhaku ko endla vulavisisi lebyi tekeke lembe hinkwaro, muhocho lowu wu tlhele wu akiwa. Wu tlhele wu pfuriwa hi June 25, 2002, hambileswi vanhu lava khathalaka hi ku hlayisiwa ka mbango ni vaaki va ndhawu a va lwela leswaku tilori letikulu ti vanga ku thyakisiwa ka moya. Eka tih’weti ta sweswinyana ta mune, timovha ta 132 474 ti hundze eka muhocho lowu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

Xifaniso xa xitsundzuxo xa H. B. de Saussure, eChamonix, le Furwa

[Xihlovo Xa Kona]

Library of Congress, Prints & Photographs Division, Photochrom Collection, LC-DIG-ppmsc-04985

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

KU FAMBA-FAMBA EMATLHELO YA TINTSHAVA LETIKULU

Hambileswi tintshava ta Mont Blanc ti rhandziwaka ngopfu hi vakhandziyi va tintshava lava nga ni ntokoto, kambe hambi ku ri vanhu lava nga si tshamaka va khandziya tintshava va nga swi tsakela ku vona ku saseka ka tona hi ku famba-famba ematlhelo ka tona. Hi ntolovelo, swifaniso swo saseka swinene swa ntshava a swi tekiwi loko u ri enhlohlorhini ya yona kambe swi tekiwa loko u ri ekule. Tintshava ta Mont Blanc ti rhendzeriwe hi tindhawu leti akeriweke ku yima eka tona u langutisa tintshava teto, leti u kotaka ku vona ku saseka lokukulu ka tona. Vanhu lava rhandzaka ntumbuluko naswona va hanyeke kahle va nga famba-famba eka tindlela leti leheke 130 wa tikhilomitara. Gondzo leri vuriwaka Ku Valanga Tintshava ta Mont Blanc leri endliweke hi ku hlanganisa tindlela tin’wana, ri landzela ndlela leyi rhendzelekaka naswona yi nghena eFurwa, Italy ni le Switzerland. Yi avanyisiwe hi swiyenge swa khume leswi hi siku ha rin’we u nga fambaka tiawara leti nga exikarhi ka tinharhu ni ta nkombo, naswona ku teka riendzo leri swi nga endla leswaku u kota ku vona tindhawu to saseka swinene. Lava nga riki na nkarhi wo tala va nga tsakela ku famba eka yin’wana ya tintshava teto to tala leti rhendzeleke leyi tlakukeke eka hinkwato.

[Xifaniso]

Ntshava ya Aiguille du Midi hi yona yo leha swinene laha ku fikaka movha lowu fambaka eka ntambhu

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Michel Caplain; http://​geo.hmg.inpg.fr/​mto/​jpegs/​020726/​L/​12.jpg

[Mepe lowu nga eka tluka 22]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

FRANCE

SWITZERLAND

ITALY

Mont Blanc

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Saussure u khandziya tintshava ta Mont Blanc hi 1787 (xifaniso lexi mpfampfarhutiweke)

[Xihlovo Xa Kona]

© The Bridgeman Art Library International

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Tintshava ta Mont Blanc