Lunghekela Mintlhontlho Yo Tshika Ku Dzaha

“Ndzi teke xiboho xo tshika ku dzaha hileswi a ndzi khathala hi rihanyo ra ricece ra hina leri a ra ha ku velekiwa. Kutani endlwini ya hina ndzi namarhete mfungho lowu nge ‘A Ku Dzahiwi.’ Kambe endzhakunyana ka awara, ku navela ku dzaha ku te hi matimba kutani ndzi lumeke fole ndzi dzaha.”—Yoshimitsu, wa le Japani.

HILAHA ntokoto wa Yoshimitsu wu swi kombisaka hakona, ku tshika ku dzaha a hi matlangwana. Ku tlula kwalaho, minkambisiso yi komba leswaku vanhu va kwalomu ka 90 wa tiphesente va tlhele va sungula ku dzaha endzhaku ka loko va tsandzeke ku tikhoma loko va fikeriwe hi ku navela fole. Hambiswiritano, loko u lunghekele mintlhontlho ya ku tshika ku dzaha, swi nga ha ku olovela ku tshika. Hi yihi mintlhontlho ya kona leyi tolovelekeke swinene?

Ku navela ku dzaha: Hakanyingi ku va ni matimba swinene endzhaku ka masiku manharhu u hetelele ku dzaha naswona ku hunguteka endzhaku ka kwalomu ka mavhiki mambirhi. Munhu un’wana la tshikeke ku dzaha u vula leswaku hi nkarhi wolowo “ku navela ku dzaha ku ta hi matimba; kambe a ko tshamela ku va kona minkarhi hinkwayo.” Hambiswiritano, hi xitshuketa u nga titwa u navela ku dzaha hambiloko se ku hundze malembe yo tala u tshikile. Loko swi va tano, u nga nambi u hluriwa hi ku navela koloko ivi u dzaha. Rindza kukondza ku hundza timinete ta ntlhanu kumbe ku tlula, kutani ku navela koloko ku ta hundza.

Swiphiqo swin’wana leswi u nga vaka na swona: Endzhakunyana ko tshika ku dzaha, vanhu va kuma leswaku swa va tikela ku tshama va xalamukile kumbe ku rhiya ndleve naswona va nga ha nyuhela hi ku olova. Va nga ha tlhela va va ni switlhavi, ku nwayisa ka mirhi, ku dzuka nyuku, ku khohlola ni swipfukela leswi vonakaka hi ku hela mbilu, ku hatla va kariha kumbe ku tshikileleka. Kambe swiphiqo swo tala swi hunguteka exikarhi ka mavhiki ya mune ku ya eka ya tsevu.

Hi nkarhi wolowo wo tika, ku ni swiringanyeto swin’wana leswi nga ku pfunaka loko wo swi endla. Hi xikombiso:

● Etlela tiawara to tala.

● Nwana mati kumbe juzi yo tala. Dyana swakudya leswi akaka miri.

● Endla vutiolori hi ku ringanisela.

● Koka moya wo tala loko u hefemula naswona wu vone hi mahlo ya mianakanyo wu ri karhi wu nghena emahahwini ya wena.

Swilo leswi nga ku endlaka u lava ku dzaha: Leswi i swiendlo leswi nga pfuxaka ku navela ku dzaha. Hi xikombiso, kumbexana u tala ku dzaha loko u ri eku nweni ka byala. Loko swi ri tano, tshika ku nwa swakunwa hi ku nonoka loko wa ha ringeta ku tshika ku dzaha. I ntiyiso leswaku hi ku famba ka nkarhi u ta kota ku tiphina hi swakunwa u nga jahanga.

U nga ha ehleketa hi ku dzaha hambiloko se ku hundze malembe yo tala u tshikile. Torben loyi a tshahiweke eku sunguleni u ri: “Hambileswi se a ndzi ri ni malembe ya 19 ndzi tshike ku dzaha, kambe a ndza ha ringeka ku dzaha loko ku fika nkarhi wo nwa kofi entirhweni.” Hambiswiritano, yinhla ya nkoka hi leyi, ku ehleketa hi ku dzaha loko u ri karhi u endla swin’wana swi ta hunguteka hi ku famba ka nkarhi naswona swi nge he vi na matimba ngopfu.

Kambe u fanele u teka magoza man’wana loko swi ta emhakeni yo nwa byala. Entiyisweni, loko wa ha ringeta ku tshika ku dzaha, u nga ha boheka ku tshika ku nwa byala ni ku papalata ku ya laha byi nwiwaka kona, hikuva vanhu vo tala lava tlheleke va sungula ku dzaha va ringeke hi nkarhi lowu a va ri eku nweni ka byala. Ha yini va ringeka ku tlhela va sungula ku dzaha?

● Hambi ku ri ku nwa byala byitsongo swi nga nyanyula munhu ku fana ni loko a dzahe fole.

● Ku nwa byala ni vanhu van’wana hakanyingi swi fambisana ngopfu ni ku dzaha.

● Byala byi endla leswaku munhu a nga ehleketi kahle ni ku nga vi na tingana to endla swo biha. Swi fanerile leswi Bibele yi nge: ‘Vhinyo yi susa miehleketo leyinene.’—Hosiya 4:11.

Vanghana: Va hlawule hi vutlhari. Hi xikombiso, papalata ku tshama ni vanghana lava dzahaka kumbe vanhu lava nga ha ku kucetelaka ku dzaha, loko swi nga bohi leswaku u va na vona. Naswona papalata vanhu lava ma tekelaka ehansi matshalatshala ya wena yo lava ku tshika ku dzaha, kumbexana hi ku ku poyila ha swona.

Mintlhaveko: Eka nkambisiso wun’wana ku kumiwe leswaku vanhu lava endlaka tiphesente ta 67 lava tlheleke va sungula ku dzaha va titwe va tshikilelekile kumbe va hlundzukile emahlweninyana ko va va dzaha. Loko mintlhaveko yo karhi yi ku pfuxela ku navela ku dzaha, ringeta ku yi susa emiehleketweni kumbexana hi ku nwa mati, ku dya chungama kumbe u ya biwa hi moya. Ringeta ku tata miehleketo ya wena hi swilo leswi akaka, kumbexana hi ku khongela eka Xikwembu kumbe hi ku hlaya matluka ma nga ri mangani ya Bibele.—Pisalema 19:14.

Tshika Ku Tiyimelela

● Ndzi to koka kan’we ntsena.

Ntiyiso wa mhaka: Ku koka kan’we ntsena swi nga enerisa tisele leti endlaka 50 wa tiphesente leti kotaka ku twa nikhothini ebyongweni bya wena ku ringana tiawara tinharhu. Hakanyingi munhu la kokaka kan’we ntsena u tlhela a sungula ku dzaha hi ku helela.

● Ku dzaha swi ndzi pfuna ku tiyisela ntshikilelo.

Ntiyiso wa mhaka: Minkambisiso yi kombisa leswaku kahle-kahle nikhothini yi endla leswaku mpimo wa tihomoni leti vangaka ntshikilelo wu tlakuka. Loko munhu a titwa a nga ha tshikilelekanga swi nga ha va swi vangiwa ngopfu hileswi ku navela ku dzaha ku nyamalaleke swa xinkarhana.

● A ndzi nge he swi koti ku tshika hikuva se ndzi ni malembe ndzi dzaha.

Ntiyiso wa mhaka: Ku tibyela leswaku a wu nge swi koti ku tshika ku dzaha swi nga ku heta matimba. Bibele yi ri: “Xana u tikombise u hele matimba hi siku ra maxangu? Matimba ya wena ma ta va matsongo.” (Swivuriso 24:10) Kutani papalata ku ehleketa leswaku u ta tsandzeka. Un’wana ni un’wana loyi a lavaka ku tshika naswona a tirhisaka swiringanyeto leswi pfunaka, swo fana ni leswi boxiweke eka magazini lowu, a nga swi kota ku tshika ku dzaha.

● Ndza tsandzeka hikuva ku navela ku dzaha ku ni matimba swinene.

Ntiyiso wa mhaka: I ntiyiso leswaku ku navela ku dzaha ku ni matimba swinene kambe ku ta hunguteka ku nga si hela mavhiki ma nga ri mangani. Kutani lwana hi matimba! Loko ku navela ku dzaha ku tlhela ku pfuka endzhaku ka tin’hweti kumbe malembe, ku ta tlhela ku hundza, kumbexana endzhaku ka timinete ti nga ri tingani—loko u nga lumeki fole.

● Ndzi ni vuvabyi bya miehleketo.

Ntiyiso wa mhaka: Loko u ri eku tshunguriweni ka vuvabyi bya miehleketo, byo fana ni ntshikilelo wa mianakanyo kumbe rihuhe, kombela dokodela wa wena leswaku a ku pfuna u tshika ku dzaha. U ta swi tsakela swinene ku ku pfuna, kumbexana hi ku cinca ndlela leyi a ku tshungulaka ha yona tanihi leswi vuvabyi bya wena kumbe mirhi leyi u nga ha vaka u yi tirhisa yi nga khumbaka xiboho xa wena xa ku tshika ku dzaha.

● Loko ndzo tlhela ndzi sungula ku dzaha, ndzi ta titeka ndzi hlulekile.

Ntiyiso wa mhaka: Loko wo tshuka u hluriwa hi ku navela ku dzaha kutani u lumeka fole u dzaha—hilaha swi endlekaka hakona eka vanhu vo tala loko va ri karhi va ringeta ku tshika—a swi vuli swona leswaku a wu nge swi koti ku tshika ku dzaha. Tlhela u ringeta. Loko u hluleke ro sungula a swi vuli swona leswaku u tsandzekile. U ta va u tsandzekile loko wo tshika ku ringeta nakambe. Kutani tshamela ku ringeta. Eku heteleleni u ta tshika ku dzaha!

Xiya xikombiso xa Romualdo loyi a dzaheke fole ku ringana malembe ya 26 naswona a tshikeke ku dzaha eka malembe ya 30 lama hundzeke. U tsale a ku: “Ndzi tlhelele eka mukhuva wa mina wa ku dzaha minkarhi yo tala swinene. Nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu a ndzi tlhelela eku dzaheni, a ndzi twa ku vava hileswi a ndzi vona leswaku ndzi nge swi koti nikatsongo ku tshika. Hambiswiritano, endzhaku ko tiyimisela hi matimba ku va ni vuxaka lebyikulu na Yehovha Xikwembu ni ku khongela hi ku phindha-phindha ndzi kombela mpfuno wa yena, ndzi hetelele ndzi tshike fole hi ku helela.”

Exihlokweni xo hetelela xa swihloko leswi swa nxaxamelo, hi ta kambisisa swiringanyeto swin’wana swi nga ri swingani leswi nga ha ku pfunaka leswaku u tshama u tsakile endzhaku ka loko u tshike ku dzaha.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

RI NI KHOMBO HI TINDLELA HINKWATO

Fole ri dzahiwa hi tindlela to tala. Mixaka yin’wana ya fole yi xavisiwa ni le switolo leswi xavisaka swakudya leswi nga ni rihanyo ni leswi xavisaka mirhi. Hambiswiritano, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku “mixaka hinkwayo ya fole yi ni khombo.” Vanhu va nga ha dlayiwa hi mavabyi lama vangiwaka hi ku dzaha fole, yo fana ni khensa ni vuvabyi bya mbilu. Vamanana lava dzahaka va nga ha tlhela va vavisa vana va vona lava nga si tswariwaka. Hi yihi mixaka ya fole leyi talaka ku tirhisiwa?

Ti-Bidi: Fole leri leritsongo leri phutseriwaka hi voko ri dzahiwa ngopfu ematikweni ya le Asia. Ri vanga tar, nikhothini ni khaboni-monokisayidi yo talanyana ku tlula fole leri tolovelekeke.

Ti-Cigar: Ti endliwa hi fole leri tsondzeriweke ri tiya hi matluka ya fole kumbe hi phepha leri endliweke hi fole. Leswi fole leri ri nga ni alkali leyitsongo ku tlula asidi leyi nga eka fole leri tolovelekeke, yi endla leswaku nikhothini yi kota ku tswongeka enon’wini hambiloko fole rero ri nga si lumekiwa.

Ti-Kretek, kumbe fole ra swihluke: Fole leri hakanyingi ri ni tiphesente ta kwalomu ka 60 ta fole ni tiphesente ta 40 ta swihluke. Ri vanga tar, nikhothini na khaboni-monokisayidi yo tala ku tlula fole leri tolovelekeke.

Timpipi: Ku dzaha mpipi a swi antswi ku tlula ku dzaha fole leri tolovelekeke, hikuva havumbirhi bya swona swi nga vanga tikhensa to tala leti vangiwaka hi ku dzaha fole swin’we ni mavabyi man’wana.

Fole leri nga riki na musi: Ri katsa fole leri cakunyiwaka, xinefu ni swiwitsi leswi vuriwaka gutkha leswi tirhisiwaka eAsia Dzonga-vuxa. Nikhothini yi tswongiwa enon’wini ivi yi nghena engatini. Ku dzaha fole leri nga riki na musi swi ni khombo ku fana ni ku dzaha fole lerin’wana.

Timpipi ta mati (ti-bong, ti-hookah, ti-narghile, ti-shisha): Ti endla leswaku musi wa fole wu rhanga wu hundza hi le matini wu nga si hefemuriwa. Hambiswiritano, endlelo leri a ri hunguti mpimo wa chefu, ku katsa ni swilo leswi vangaka khensa, leswi nghenaka eka mahahu.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

KU PFUNA MUNHU UN’WANA LESWAKU A TSHIKA KU DZAHA

● Vana la khutazaka. Ku bumabumela munhu swa pfuna swinene ku tlula ku n’wi holovela ni ku n’wi xopaxopa. Marito lama nge “Ndzi ehleketa leswaku u nga swi kota loko wo tlhela u ringeta” ma khutaza swinene ku tlula lama nge “U tlhele u tsandzeka!”

● Vana la rivalelaka. Tikarhatele ku swi ba hi makatla loko munhu la ringetaka ku tshika ku dzaha a ku hlundzukela. Vula marito yo fana ni lama nge, “Ndza swi tiva leswaku swa tika, kambe ndza tinyungubyisa hi wena hileswi u ringetaka ku tshika ku dzaha.” U nga tshuki u ku, “A ndzi ku rhandza ngopfu hi nkarhi lowu a wa ha dzaha!”

● Vana munghana la tshembekaka. Bibele yi ri: “Nakulorhi wa ntiyiso u ni rirhandzu nkarhi hinkwawo, naswona i makwerhu la velekiweke loko ku ri ni maxangu.” (Swivuriso 17:17) Ringeta ku rhandza munhu la ringetaka ku tshika ku dzaha ni ku n’wi lehisela mbilu “nkarhi hinkwawo,” ku nga khathariseki leswaku i nkarhi muni kumbe u njhani.