Ha Yini U Fanele U Tshika Ku Dzaha?

VANHU lava lavaka ku hanya vutomi byo leha ni lebyi tsakisaka a va fanelanga va dzaha. Munhu un’we eka vambirhi la nga ni nkarhi wo leha a dzaha a nga ha va ekhombyeni ro dlayiwa hi fole. Mulawuri-jenerala wa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) u te: “Fole i . . . nchumu lowu endliweke hi vutlhari leswaku wu nyika munhu mpimo lowu ringaneke wa nikothini leswaku munhu loyi a ri dzahaka a godzomberiwa vutomi byakwe hinkwabyo ri nga si n’wi dlaya.”

Kutani, xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku u tshika ku dzaha hileswi ku dzaha fole ku hoxaka vutomi ni rihanyo ekhombyeni. Ku ehleketiwa leswaku ku dzaha ku vanga mavabyi lama tlulaka 25 lama nga ni khombo. Hi xikombiso, ku dzaha ku hoxa xandla swinene eka vuvabyi bya mbilu, vuvabyi byo oma swirho, vuvabyi bya rifuva ni vuvabyi byo hambana-hambana bya khensa, ngopfu-ngopfu khensa ya mahahu.

Ina, munhu a nga ha dzaha nkarhi wo leha a nga si hlaseriwa hi man’wana ya mavabyi lawa. Nakambe, ku dzaha a ku endli leswaku munhu a amukeleka swinene eka vanhu van’wana. Vunavetisi byi endla leswaku vadzahi va languteka va koka mahlo naswona va hanye bya cheleni. Swi va swi nga ri tano. Ku dzaha ku endla leswaku munhu a nun’hwa, ku cinca muvala wa meno ni ku hisa tintiho ti va ta xitshopana. Eka vavanuna, ku hoxa xandla eka ku tsandzeka ka vavanuna ku humesa mbewu ya vununa. Ku endla leswaku vadzahi va khohlola ni ku va ni mahika. Vadzahi va tala ku hatla va khwanyana mombo ni ku va ni swiphiqo swin’wana swa nhlonge.

Ndlela Leyi Ku Dzaha Ku Va Khumbaka Ha Yona Van’wana

Bibele yi ri: “U fanele u rhandza warikwenu kukota loko u tirhandza.” (Matewu 22:39) Ku rhandza vaakelani va wena—swirho swa ndyangu wa wena i vaakelani va wena lava nga ekusuhi ngopfu—i xivangelo lexikulu xo tshika ku dzaha.

Ku dzaha ku vavisa van’wana. Khale vanhu a va dzaha kun’wana ni kun’wana, va nga arisiwi hi munhu. Kambe langutelo ra vanhu ra cinca hikuva vanhu vo tala va ma twisisa makhombo ya ku koka musi lowu mbulukaka eka fole ra vanhu lava dzahaka. Hi xikombiso, munhu la tekaneke ni munhu la dzahaka u le khombyeni lerikulu ro khomiwa hi vuvabyi bya mahahu ku tlula loko a a tekane ni munhu la nga dzahiki. Vana lava tshamaka ni vatswari lava dzahaka va le khombyeni ro khomiwa hi nyumoniya kumbe vuvabyi bya rifuva loko va ha ri emalembeni mambirhi yo sungula ku tlula vana lava tshamaka emakaya lawa ku nga riki na munhu la dzahaka.

Vavasati lava tikeke lava dzahaka va hoxa vana va vona lava nga si velekiwaka ekhombyeni. Nikothini, khaboni-monokisayidi ni tikhemikhali tin’wana leti nga ni khombo leti kumekaka eka musi wa fole ti nghena efambiselweni ra ngati ra manana kutani ti hundza hi ku kongoma ti ya eka n’wana embelekweni. Leswi swi nga ha endla leswaku khwiri ri phuphuma, n’wana a velekiwa a file kumbe a fa loko a ha ku velekiwa. Tlhandla-kambirhi, vuvabyi lebyi dlayaka vana hi xitshuketa byi le henhla swinene eka vana lava vamana wa vona a va dzaha loko va ha tikile.

Ra Durha

Xivangelo xin’wana xo tshika ku dzaha hileswi ku dzaha ku durhaka. Nkambisiso lowu endliweke hi World Bank wu ringanyete leswaku mali leyi tirhiseriwaka rihanyo, leyi koxiwaka hi ku kongoma hi ku dzaha yi kwalomu ka R1,2 wa tibiliyoni lembe ni lembe. Hambiswiritano, nhlayo leyi a yi hi byeli nchumu hi ku xaniseka ni ku vaviseka loku vanhu lava vabyisiwaka hi fole va langutanaka na kona.

Swa olova ku hlayela leswaku munhu la dzahaka u tirhise mali muni. Loko u dzaha, hlaya mali leyi u yi tirhisaka ku xava fole hi siku, kutani u yi andzisa hi 365. Sweswo swi ta ku komba leswaku u tirhisa mali muni hi lembe. Andzisa nhlayo yoleyo hi khume, kutani u ta vona leswaku u ta tirhisa mali muni ku xava fole emalembeni ya khume lama taka. U nga ha hlamala loko u vona ntsengo wa kona. Ehleketa leswaku a wu ta endla yini hi mali yoleyo yo tala swonghasi.

Xana Swa Olova Ku Tshika?

Tifeme leti endlaka fole ti navetisa fole leri nga ni xidzidzirisi lexitsongo ni nikothini—leri ku vuriwaka leswaku a ri na khombo—tanihi ndlela yo hunguta makhombo lama vangiwaka hi ku dzaha. Kambe, lava tshikaka ku tirhisa fole leri nga ni xidzidzirisi lexitsongo ni nikothini va navela fole leriya ro sungula leri nga ni nikothini ni xidzidzirisi xo tala. Xisweswo, hi ntolovelo vadzahi volavo va susa torha rero hi ku dzaha tisigarete to tala, va pakutela ngopfu, kumbe va dzaha sigarete yin’we yi kondza yi hela nya! Hambi ku ri lava va nga cinceliki eka fole leri nga ni xidzidzirisi lexitsongo ni nikothini, a va vuyeriwi ha nchumu hi tlhelo ra rihanyo loko ku pimanisiwa ni vuyelo bya ku tshika hi ku helela.

Ku vuriwa yini hi tipipi ni tisigara? Hambileswi se ku hundzeke nkarhi wo leha tifeme ta fole ti endle swi vonaka onge ku dzaha hi tipipi ni tisigara swi kombisa leswaku u wa xiyimo xa le henhla, kambe musi lowu ti wu humesaka wa dlaya ku fana ni wa tisigarete. Hambiloko vadzahi va nga koki musi wa sigarete kumbe wa pipi, va le khombyeni lerikulu ro khomiwa hi vuvabyi bya khensa ya milomu kumbe ya ririmi.

Xana fole leri nga riki na musi ri sirhelelekile? Leri i fole leri tirhisiwaka hi tindlela timbirhi: fole ra xinefu kumbe leri cakunyiwaka. Xinefu i fole leri siriweke, leri hakanyingi ri xavisiwaka hi swimfukwana kumbe swiphakitana. Hakanyingi, lava va ri tirhisaka va ri chela endzeni ka nomu wa le hansi kumbe etinhlayeni. Fole leri cakunyiwaka ri xavisiwa ri ri makamba, hakanyingi ri va ri ri endzeni ka phakete. Hilaha vito leri ri vulaka hakona, ro cakunyiwa, a ri munyungiwi. Xinefu ni fole leri cakunyiwaka, hinkwaswo swi vanga mangumbu, swi cinca muvala wa meno, swi vanga vuvabyi bya khensa ya nomu ni malakalaka, swi endla leswaku munhu a godzomberiwa hi nikothini, swi endla swilondza swo basa enon’wini leswi nga vangaka vuvabyi bya khensa, ku khuvuteka ka maxinini ni ku hohloka ka marhambu etlhelo ka meno. Swi le rivaleni leswaku ku munyunga kumbe ku cakunya fole swi bihe ku fana ni ku dzaha.

Vuyelo Byo Tshika

A hi nge i khale u dzaha fole. Ku humelela yini loko u tshika? Endzhaku ka timinete ta 20 loko u heta ku dzaha sigarete ya wena yo hetelela, nsusumeto wa ngati ya wena wu ta tlhelela eka mpimo lowu tolovelekeke. Endzhaku ka vhiki nikothini yi ta va yi herile engatini ya wena. Endzhaku ka n’hweti ku khohlola ku ta sungula ku hela, nkolo wa wena wu ta sungula ku pfuleka kahle, matshimbi ni mahika swi ta hunguteka. Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, khombo ra ku dlayiwa hi vuvabyi bya khensa ri ta hunguteka ngopfu. Endzhaku ka malembe ya 15, khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi bya mbilu ri ta hunguteka ri fana ni ra munhu la nga si tshamaka a dzaha.

U ta sungula ku kuma nantswo wo antswa eswakudyeni. Nomu wa wena, miri wa wena ni swiambalo swa wena a swi nge he nun’hwi. A wu nge he tlheli u karhateka kumbe u tirhisa mali ku xava fole. U ta titwa u endle nhluvuko. Loko u ri ni vana, xikombiso xa wena xi ta hunguta khombo ra leswaku na vona va dzaha. Swi nga ha endleka u hanya nkarhi wo leha. Ku tlula kwalaho, u ta va u endla ku rhandza ka Xikwembu, tanihi leswi Bibele yi nge: “A hi tibasiseni eka swilo hinkwaswo leswi nyamisaka nyama.” (2 Vakorinto 7:1) U nga ehleketi leswaku ku tshika swi nge ku pfuni nchumu; loko wo hatla u tshika, swi ta antswa.

Ha Yini Swi Tika Ku Tshika

Swa tika ku tshika ku dzaha—hambi ku ri eka lava va swi lavaka hi mbilu hinkwayo. Xivangelo-nkulu hi leswaku nikothini leyi nga eka fole i xidzidzirisi lexi nga ni matimba. WHO yi ri: “Eka swidzidzirisi leswi khumbaka miehleketo, ku kumiwe leswaku nikothini yi ni matimba ngopfu ku tlula heroyini [ni] khokheyini.” Ku hambana ni heroyini ni khokheyini, nikothini a yi kombi kahle leswaku munhu u dakwile, xisweswo, swa olova ku ehleketa leswaku a yi na matimba ngopfu. Kambe, nyanyuko lowutsongo lowu yi endlaka leswaku munhu a va na wona, wu kucetela vanhu leswaku va tshamela ku dzaha, leswaku va ta tshama va nyanyukile. Kunene nikothini ya byi cinca vumunhu bya wena; yi herisa ku vilela. Hambiswiritano, leswi endlaka leswaku munhu a nga chavi ngopfu loko a dzahile, hileswi a navelaka nikothini.

Swa tika ku tshika ku dzaha hikuva ku dzaha ku hundzuka mukhuva lowu khumbaka mahanyelo ya munhu. Handle ka ku godzomberiwa hi nikothini, vadzahi va ngheniwa hi mukhuva wa ku lumeka ni ku mpakuta fole. Van’wana va nga ha ku, ‘I nchumu lowu u hungasaka ha wona.’ ‘Ko va ku fambisa nkarhi.’

Xivangelo xa vunharhu lexi endlaka leswaku swi tika ku tshika, hileswi ku dzaha ku hundzukaka vutomi bya siku ni siku. Feme ya fole yi tirhisa mali ya kwalomu ka R37 wa madzana ya magidi lembe ni lembe eka vunavetisi lebyi kombisaka vadzahi va tsakile, va nyanyukile, va hanye kahle naswona va ri vanhu vo tlhariha. Hakanyingi va kombisiwa va ri karhi va gade hanci, va ri karhi va hlambela, va tlanga thenisi kumbe va endla nchumu wo karhi lowu tsakisaka. Tibayisikopo ni minongonoko ya thelevhixini yi kombisa vanhu va ri karhi va dzaha—minkarhi yo tala ti va kombisa va nga ri vanhu vo biha. Nawu wa pfumela leswaku fole ri xavisiwa naswona ra kumeka kun’wana ni kun’wana. Vo tala va hina hi tshama ni munhu la dzahaka. A swi koteki ku va balekela vanhu lava.

Lexi twisaka ku vava, ku hava philisi leri u nga ri nwaka leswaku ri tima torha ra fole ku fana ni philisi leri herisaka ku pandza ka nhloko. Munhu u fanele a tiyimisela hakunene leswaku a ta kota ku tshika ku dzaha. Swi fana ni ku hunguta miri, swi lava leswaku munhu a lwa nkarhi wo leha. Vutihlamuleri bya ku tshika byi le henhla ka loyi a dzahaka.

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

Va Godzomberiwe Va Ha Ri Vatsongo

Nkambisiso lowu endliweke eUnited States wu kombisa leswaku muntshwa un’we eka va mune la ringetaka ku dzaha u hetelela a godzomberiwile. Nhlayo leyi yi ringana ni ya lava va godzomberiweke loko va ringeta khokheyini ni heroyini. Hambileswi vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava ringanaka 70 wa tiphesente va tisolaka hi ku va va sungule ku dzaha, i vatsongo lava kotaka ku tshika.

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

I Yini Lexi Kumekaka Eka Musi Wa Fole?

Musi wa fole wu ni xidzidzirisi, lexi nga ni tikhemikhali leti tlulaka 4 000. Eka tikhemikhali leti, swa tiviwa leswaku 43 wa tona ti vanga vuvabyi bya khensa. Tin’wana ta tona i cyanide, benzina, methanol ni acetylene (lahla leri tirhisiwaka ku lumeka timboni). Nakambe musi wa fole wu ni nayitrojini-okisayidi na khaboni-monokisayidi, mimoya leyi hayimbirhi yi ni chefu. Nchumu lowu cheriweke hi vunyingi efoleni i nikothini, ku nga xidzidzirisi lexi godzombelaka ngopfu.

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

Ku Pfuna Loyi U N’wi Rhandzaka Leswaku A Tshika

Loko u nga dzahi naswona u tiva makhombo ya ku dzaha, u titwa u pfilunganyekile loko vanghana va wena ni vanhu lava u va rhandzaka va ya emahlweni va dzaha. U nga endla yini leswaku u va pfuna va tshika? Ku va vuxapi, ku va xavelela, ku va sindzisa ni ku va hlekula a swi tali ku pfuna. Hambi ku ri ku tshamela ku va holovela. Ematshan’weni ya leswaku a tshika, mudzahi a nga ha lumeka sigarete leswaku a hunguta ku vava loku u n’wi vangeleke kona. Hikwalaho, ringeta ku twisisa leswaku swa tika ku tshika nileswaku van’wana, swi va tikela ngopfu ku tlula van’wanyana.

U nge swi koti ku tshikisa munhu ku dzaha. Mudzahi hi yena a faneleke a tibyela ni ku tikhorwisa leswaku u fanele ku tshika. U fanele u lava tindlela leti kombisaka rirhandzu to n’wi khutaza ni ku n’wi seketela leswaku a navela ku tshika.

Xana u nga swi endlisa ku yini sweswo? Hi nkarhi lowu faneleke, u nga ha byela munhu yoloye leswaku wa n’wi rhandza u tlhela u vula leswaku wa karhateka hi mukhuva wakwe wa ku dzaha. Hlamusela leswaku u ta tshama u lunghekele ku seketela xiboho xin’wana ni xin’wana xakwe xa ku lava ku tshika. Phela, loko wo tshamela ku vula leswi, swi ta heleriwa hi ntikelo ni xikongomelo.

Xana u nga endla yini loko munhu loyi u n’wi rhandzaka a endla xiboho xa ku tshika? Tsundzuka leswaku a nga ha pfilunganyeka, a nga ha va ni ximbilwambilwana kumbe ntshikilelo. A nga ha kingindziwa hi nhloko kumbe a nga swi koti ku etlela kahle. Tsundzuxa munhu loyi u n’wi rhandzaka leswaku swilo leswi swo va swa xinkarhana nileswaku ko va xikombiso ntsena xa leswaku miri wu titoloveta ndlela leyintshwa, leyi nga ni rihanyo. Tshama u tsakile naswona u ri ni langutelo lerinene. Vula ndlela leyi u tsakeke ha yona hi leswi a tshikaka. Loko a ha lwa ni ku tshika, pfuna munhu loyi u n’wi rhandzaka leswaku a nga vi eswiyin’weni leswi tshikilelaka leswi nga ha endlaka leswaku a tlhela a sungula ku dzaha.

Ku vuriwa yini hi loko a tlhela a sungula ku dzaha? Ringeta ku tikhoma. Vana ni ntwela-vusiwana. Languta xiyimo xexo xi ri lexi mi dyondzisaka swo karhi havambirhi, lexi nga ha endlaka leswaku a swi kota ku tshika.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Feme ya fole yi tirhisa mali ya kwalomu ka R37 wa madzana ya magidi lembe ni lembe eka vunavetisi