Xana Wa Ala Ku Dzaha Tisigareti?

Tiko leri tiviseke fole emisaveni hinkwayo hi rona ri tlhelaka ri va emahlweni ri lemukisa vanhu hi makhombo ya fole.

N^’WAMATIMU un’wana u tsale a ku: “Ku hava matimu ya fole lama tsariweke enkarhini wa le mahlweni ka ku tshuburiwa ka Amerika.” Vaaki vo sungula va le Caribbean va ri nyike Columbus. Ku xavisiwa ka rona ematikweni ya le handle swi tiyisekise leswaku Jamestown a ri yi helo, ku nga ndhawu yo sungula ya vanhu va le Britain, eAmerika N’walungu. Ku xavisiwa ka rona ku pfunete ku hakelela Ndzhundzhunuko wa le Amerika. Naswona vaungameri vo sungula va le United States, George Washington na Thomas Jefferson a va ri vabyari va fole.

Eminkarhini ya sweswinyana, Hollywood ri tirhise tisigareti tanihi xikombiso xa rirhandzu, vumbhurhi ni vununa bya xiviri. Masocha ya le Amerika a ma ri nyika vanhu lava a ma hlangana na vona ematikweni lama a ya lwa na wona. Naswona ku vuriwa leswaku endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, tisigareti a ti tirha tanihi mali “ku suka le Paris ku ya fika ePeking.”

Kambe swilo swi hundzukile. Hi January 11, 1964, dokodela-nkulu wa vuhandzuri wa le United States u humese xiviko xa matluka ya 387 lexi hlamuselaka ku fambisana ka ku dzaha ni emphysema, khensa ya mahahu, ni mavabyi man’wana yo chavisa. Hi ku hatlisa nawu wa tiko wu lerise leswaku ku va ni xitsundzuxo lexi nge: “Tivonele: Ku Dzaha Sigareti Swi Nga Va Ni Khombo eRihanyweni Ra Wena” eka maphaketi hinkwawo ya tisigareti lama xavisiwaka eUnited States. Sweswi, ku vuriwa leswaku ku dzaha swi vanga mafu ya kwalomu ka 434 000 hi lembe eUnited States. Nhlayo yoleyo yi tlula ya vanhu hinkwavo va le Amerika lava dlayiweke enyimpini eka lembe-xidzana leri hundzeke!

Ku Simekiwa Ka Milawu

Ku tlula khume ra malembe lama hundzeke, Aspen, Colorado, ndhawu leyi dumeke ya vuwiselo hi xixika, yi sivele ku dzaha etikhefini ta yona. Ku sukela hi nkarhi wolowo, etikhefini, emintirhweni, ni le tindhawini tin’wana ta mani na mani ku ve ni swiyenge leswi ku nga dzahiwiki eka swona. Malembe yo hlayanyana lama hundzeke, munhu wa le California u vutise n’wana wakwe wa nhwanyana leswaku xana a nga yi kuma kwihi ndhawu leyi nga xiyenge lexi ku nga dzahiwiki eka xona eVirginia. U n’wi hlamule a ku: “Papa, laha hi laha fole ri byariwaka kona!” Nkarhi lowu landzeleke loko a endza, hafu ya tikhefi a ti ri ta lava nga dzahiki ntsena. Sweswinyana, a nga vonanga munhu ni un’we la dzahaka kwalaho.

Kambe ku va ni swiyenge leswi vekeriweke vadzahi a swi xi tlhantlhanga xiphiqo. Tibodo ta swinavetisi leswikulu leswi sekeriweke hi tiko etindleleni letikulu ta le California swi ni xivutiso: “Xana u anakanya leswaku musi wa swi tiva ku tshama wu nga tluli ndzilakana wa xiyenge xa lava va dzahaka?”

Loko Doroba-nkulu ra New York ri yirise ku dzaha etikhefini letikulu, vini va tona va vilerile hi leswaku leswi swi ta balekisa vavalangi vo huma eYuropa laha, va vulaka leswaku, milawu leyi lawulaka ku dzaha a yi nyawuri. Kambe, nkambisiso wa nkarhi lowu hundzeke wu tshubule leswaku 56 wa tiphesente ta vanhu va le Amerika a va ta tsakela swinene ku ya ekhefini leyi ku nga dzahiwiki eka yona, kasi ko va 26 wa tiphesente ntsena ta lava va nga swi tsakeriki ngopfu sweswo.

Mfungho lowu nga eswiporweni swa le hansi ka misava eDoroba-nkulu ra New York wu ri: “Hambi ku ri hi ririmi rihi na rihi rungula ra fana: U nga dzahi nkarhi wihi na wihi, naswona u nga dzahi kwihi na kwihi eswitichini swa hina kumbe eswitimeleni swa hina. Inkomu.” Mfungho lowu a wu ku byeli rungula leri hi Xinghezi ntsena, kambe na hi tindzimi tin’wana ta 15.

Xana xiphiqo lexi i xikulu hi ndlela leyi? Ina. Loko 300 wa vanhu vo dlayiwa hi mhangu leyikulu, swi nga haxiwa emahungwini masiku yo hlaya, kumbexana mavhiki. Kambe xihloko lexi nga eka The Journal of the American Medical Association xi vule leswaku ku ringanyetiwa leswaku 53 000 wa vanhu va le Amerika va fa lembe na lembe hikwalaho ka vuyelo lebyi hetaka nkarhi bya ku hefemula moya wa tisigareti ta vanhu van’wana. Loko xi hlamusela sweswo xi vule leswaku swi endla leswaku ku hefemula musi wa fole ra van’wana kumbe wa musi wa le mbangwini wa fole swi va “xivangelo xa vunharhu lexi vangaka rifu lexi nga sivelekaka, lowu landzelaka ku dzaha ni xihoko.”

Vana—Vahlaseriwa Lava Nga Kotiki Ku Tisirhelela

Kambe ku vuriwa yini hi ku dzaha ekaya? Buku ya hulumendhe ya United States leyi nge Healthy People 2000, leyi vekaka tipakani ta ku hunguta “mafu lama humelelaka swi nga fanelanga ni mavabyi ni ku lamala loku a ku ta siveleka,” yi ri: “Fole ri vanga mafu yo tlula rin’we eka mafu man’wana ni man’wana ya tsevu eUnited States naswona hi xona xivangelo-nkulu xa mafu ni mavabyi lama sivelekaka eka vanhu va ka hina.”

Yi engeterile: “Ku dzaha sigareti hi nkarhi wa ku tika swi vangela 20 ku ya ka 30 wa tiphesente ta vana lava velekiwaka va ri ni ntiko wa le hansi, kwalomu ka 14 wa tiphesente ta lava velekiwaka nkarhi wu nga si fika ni kwalomu ka 10 wa tiphesente ta mafu ya tincece hinkwato.” Yi ri, vamanana lava va dzahaka va nga hundzisela swiaki swa musi wa fole, ku nga ri hi ku mamisa ricece kumbe hi ku dzaha ku ri ni ricece, kambe ni hi “ku veka n’wana ekamareni leri ka ha ku dzaheriwaka eka rona.”

Vatatana na vona va katseka. Yona buku leyi yi tsundzuxile: “Loko vanhu lava va hlanga-hlanganaka ni vana va titwa va lava ku dzaha va fanele va dzahela ehandle kumbe etindhawini leti ti nga taka ti nga yisi musi laha n’wana a nga kona.” Khombo ra vana ra engeteleka loko ku engeteleka nhlayo ya vanhu lavakulu lava dzahelaka ekamareni rin’we, ni hi nhlayo ya tisigareti leti dzahiwaka. Xisweswo, Joycelyn Elders, khale ka dokodela-nkulu wa vuhandzuri wa le United States, u ri: “Vana va wena i vahlaseriwa lava nga kotiki ku tilwela eka leswi godzombeleke wena.”

Vanhu van’wana na vona va le khombyeni. Xinavetiso xa thelevhixini lexi hakeleriwaka hi mfumo eCalifornia xi kombise mukhalabye a tshame a ri yexe. U vula leswaku nsati wakwe a a hamba a ‘n’wi tshinya hi mhaka leyi’ ya ku dzaha. “U kale a xungeta ni hi leswaku a nge he ndzi tswontswi loko ndzi nga tshiki. Ndzi n’wi byele leswaku i mahahu ya mina naswona i vutomi bya mina. Kambe a ndzi hoxisile. A ndzi tshikanga. A ndzi nga swi tivi leswaku vutomi lebyi nga ta ndzi lahlekela a hi bya mina . . . Kambe bya yena.” Mukhalabye u languta xifaniso xa nsati wakwe a ri ni gome, kutani a engetela: “Nsati wa mina a ri nchumu wa risima evuton’wini bya mina.”

Langutelo Leri Hundzukeke

Switsundzuxo swo tano swi hoxe xandla swinene eku hungutekeni ka lava dzahaka eUnited States. Lexi hlamarisaka, ku ringanyetiwa leswaku 46 wa timiliyoni ta vanhu va le Amerika—49,6 wa tiphesente ta lava va tshameke va dzaha—va tshikile!

Hambiswiritano, tikhampani ta fole ti lunghiselela matsima lamakulu ya ku navetisa naswona ti lava ku tirihisela. Hikwalaho ku hunguteka ka nhlayo ya lava va dzahaka ku hungutekile. Joseph A. Califano, Lontsongo, wa Center on Addiction and Substance Abuse eYunivhesiti ya Columbia ya le New York, u te: “Nxungeto lowukulu wa vumaki bya fole eka rihanyo ra mani na mani [i] wa leswi byi tirhisaka tindlela ta vunavetisi ni ta ku xavisa leti kongomisiweke eka swihlangi ni vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava fanaka ni mahluke lamantshwa ya vanhu lava godzomberiwaka hi swilo leswi dlayaka leswi byi swi endlaka.”

The Journal of the American Medical Association yi te: “Vantshwa lava ringanyeteriwaka eka 3000, ngopfu-ngopfu swihlangi ni vana va kondlo-a-ndzi-dyi, va sungula ku va vadzahi siku rin’wana ni rin’wana. Leswi swi vula leswaku ku na kwalomu ka miliyoni yin’we ya vadzahi lavantshwa lembe rin’wana ni rin’wana lava hi ndlelanyana yo karhi va sivaka timiliyoni timbirhi ta vadzahi lava tshikaka kumbe lava faka lembe na lembe.”

Ku tlula hafu ya vadzahi hinkwavo va le United States, va sungula va ri na 14 wa malembe hi vukhale. David Kessler murhangeri wa U.S. Food and Drug Administration, u vule leswaku eka vana va 3000 lava va sungulaka ku dzaha siku na siku, kwalomu ka 1000 va ta hetelela va dlayiwe hi mavabyi lama fambisanaka ni ku dzaha.

Loko tinhlayo toleto ti ku karhata, i swinene ku tsundzuka leswaku vana va hina va landzela xikombiso xa hina. Loko hi nga swi lavi leswaku va dzaha, na hina hi fanele hi endlisa sweswo.

Bindzu Ra Le Ndzhandzheni

Hambileswi tisigareti leti dzahiwaka eUnited States ti hungutekeke, bindzu ra le matikweni man’wana ra kula. Los Angeles Times ri vike leswaku “leti singiriwaka ti andze ku tlula makhamba manharhu kasi leti xavisiwaka hi vumaki bya fole bya le United States ti xaviseriwa ehandle ti tlakuke hi mpimo lowu tsuvulaka misisi.” The New England Journal of Medicine yi vula leswaku ematikweni lama ha hluvukaka “a ku vuriwi swo tala mayelana ni makhombo ya ku dzaha,” leswi pfumelelaka tikhampani ta fole “ku manyulukutela ebindzwini ra le matikweni mambe hi ku hatlisa.”

Kambe, Patrick Reynolds, n’wana wa R. J. Reynolds, Lontsongo, ni la nga ntukulu wa musunguri wa khampani leyi endlaka tisigareti ta Camel na Winston, u vule leswaku rin’we ra ntlhanu wa mafu eUnited States ri vangiwa hi ku dzaha. Ku vikiwe leswaku Reynolds u vule leswaku ku dzaha swi vanga mafu yo tala hi lembe ku tlula khokheyini, xihoko, heroyini, ndzilo, ku tisunga, ku dlayana, AIDS, ni timhangu ta mimovha swi hlanganile hinkwaswo ni leswaku hi xona ntsena xivangelo xa rifu, vuvabyi ni ku godzomberiwa enguveni ya hina, lexi nga sivelekaka.

Xana swi vonaka swi nga twali leswaku tiko leri dyondziseke misava ku dzaha sweswi se ri ni tsima ra tiko hinkwaro ro lwisana ni fole? Loko swi ri tano, swi nga va swinene ku tivutisa, ‘I mani la nga tivaka ntlhantlho wa xiphiqo lexi ku antswa?’

Magazini wa Modern Maturity wu hlamusela hi ta wansati loyi a dzaheke ku tlula 50 wa malembe. U te: “Loko u godzomberiwile, u phasiwile.” Kambe endzhaku u cukumete mianakanyo yoleyo ya leswaku ku dzaha i nchumu wa le henhla ku nga yona leyi n’wi endleke a sungula ku dzaha, a kambisisa ku tiyimelela kakwe ka leswaku a ku na n’anga, ivi a tshika.

U tsarile: “Swi ringete. Swa phyuphyisa.”

Switsundzuxo Mayelana Ni Khensa

Switsundzuxo leswi nga laha hansi swi huma eka tibroxara ta American Cancer Society Facts on Lung Cancer na Cancer Facts & Figures—1995:

• “Vavasati lava nga dzahiki va le khombyeni ro va na khensa ya mahahu hi 35% loko vavanuna va vona va dzaha.”

• “Ku ringanyetiwa leswaku 90% wa vavanuna na 79% wa vavasati lava nga ni khensa ya mahahu yi vangiwa hi ku dzaha sigareti.”

• “Eka mudzahi la dzahaka maphaketi mambirhi hi siku loyi a dzahaka malembe yo tlula 40, khombo ra leswaku a nga va ni khensa ri tlakuke hi makhamba ya 22 ku tlula eka loyi a nga dzahiki.”

• “Ndlela leyinene swinene yo sivela khensa ya mahahu hi leswaku u nga tshuki u dzaha, kumbe tshika xikan’we-kan’we.”

• “Ku hava nchumu lowu va nge i sigareti leyi nga riki na khombo.”

• “Fole lero cakunhiwa kumbe xinefu swi engetela makhombo ya khensa ya nomu, kholokholo, nkolo na khololwani, naswona i mukhuva lowu godzombelaka swinene.”

• “Eka lava va dzaheke xinefu nkarhi wo leha ku engeteleka ka khensa ya marhama ni maxinini ku nga tlakuka hi kwalomu ka makhamba ya makume-ntlhanu.”

• “Vanhu lava tshikaka ku dzaha, ku nga khathariseki malembe ya vona, va hanya nkarhi wo leha ku tlula lava va hambetaka va dzaha. Vadzahi lava tshikaka va nga si fika eka 50 wa malembe hi vukhale va papalata ku fa eka malembe ya 15 lama ha taka hi mpimo lowu endlaka hafu, loko va ringanisiwa ni lava va hambetaka va dzaha.”

Xiphiqo Xa Varimi

Hi malembe ni malembe, fole ri wundle mindyangu leyi masimu ya yona ma nga matsongo lerova ma nga kota ku yi tisela mali yo tihanyisa loko yi byala swibyariwa swin’wana. Ntiyiso lowu, lowu nga erivaleni wu karhata mapfalo ya vanhu vo tala. Stanley Hauerwas, profesa wa tidyondzo ta vukhongeri eYunivhesiti ya Duke, xikolo lexi sunguriweke hi mutirhi-nkulu etimhakeni ta fole, u te: “Ndzi anakanya leswaku nchumu lowukulu lowu dyaka vabyari va fole hi leswaku . . . loko va sungula ku ri byala, a va nga swi tivi leswaku ri ta dlaya vanhu.”

Ku “ringanyetiwe leswaku hi va-1990 ematikweni lama hluvukeke, fole ri ta vanga kwalomu ka 30 wa tiphesente ta mafu hinkwawo exikarhi ka lava nga na 35 ku ya ka 69 wa malembe hi vukhale, leswi ri endlaka xivangelo-nkulu xa mafu lama nga fanelangiki ematikweni lama hluvukeke.”

—NEW ENGLAND JOURNAL OF MEDICINE

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Musi a wu tshami exiyengeni lexi ku dzahiwaka eka xona ntsena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ku dzaha loko u tikile swi vanga kwalomu ka 10 wa tiphesente ta mafu hinkwawo ya tincece