Xana Ku Dzaha I Xidyoho?

Nhlamulo leyi kumekaka eBibeleni

Bibele a yi vuli nchumu hi ku dzahaa kumbe ku dzaha fole hi ku tirhisa tindlela tin’wana. Kambe yi ni milawu leyi kombisaka leswaku Xikwembu a xi yi amukeli mikhuva leyi nga onhaka rihanyo ra hina kumbe leyi nga basangiki naswona hikwalaho ka sweswo, xi teka ku dzaha ku ri xidyoho.

Xixima vutomi. “Xikwembu . . . hi xona xi nyikaka vanhu hinkwavo vutomi ni moya.” (Mitirho 17:24, 25) Tanihi leswi vutomi ku nga nyiko leyi humaka eka Xikwembu, a hi fanelanga hi endla swilo leswi nga ta endla leswaku byi koma, swo tanihi ku dzaha. Ku dzaha hi xin’wana lexi endlaka leswaku ku va ni mafu yo tala emisaveni hinkwayo.
Rhandza warikwenu. “U fanele u rhandza warikwenu hi ndlela leyi u tirhandzaka ha yona.” (Matewu 22:39) Ku dzaha laha ku nga ni vanhu a swi kombisi rirhandzu. Vanhu lava tshamelaka ku va ekusuhi ni vanhu lava nga le ku dzaheni ka fole, na vona va le khombyeni ro khomiwa hi mavabyi yo fana ni lawa ma khomaka vanhu lava va dzahaka.
Xivangelo xo va hi kwetsima. ‘Nyikelani mimiri ya n’wina yi va gandzelo leri hanyaka ro kwetsima leri amukelekaka eka Xikwembu.’ (Varhoma 12:1) “A hi tibasiseni eka swilo hinkwaswo leswi thyakisaka nyama ni moya, leswaku hi ta va lava kwetsimaka ngopfu loko hi ri karhi hi chava Xikwembu.” (2 Vakorinto 7:1) Ku dzaha a hi swa ntumbuluko naswona a swi fambisani ni ku kwetsima, ku nga ku basa kumbe ku tenga hikuva lava dzahaka va va va ri eku dyeni ka chefu hi vomu leyi vavisaka miri wa vona swinene.

Xana swi kona leswi Bibele yi swi vulaka mayelana ni ku tihungasa hi ku dzaha mbangi kumbe swidzidziharisi swin’wana?

Bibele a yi boxi mbangi kumbe swidzidziharisi swin’wana hi mavito. Kambe yi tamele milawu leyi sivelaka ku tihungasa hi swilo swa muxaka wolowo leswi godzombelaka. Ku engetela eka milawu leyi se yi boxiweke, leyi landzelaka na yona ya tirha:

Ku lawula vuswikoti bya hina byo ehleketa. “U fanele u rhandza Yehovha Xikwembu xa wena . . . hi mianakanyo ya wena hinkwayo.” (Matewu 22:37, 38) “Hlayisani mianakanyo ya n’wina.” (1 Petro 1:13) Munhu a nge swi koti ku lawula ndlela leyi a ehleketaka hayona loko a tirhisa swidzidziharisi hi ndlela yo biha naswona vanhu vo tala swi hetelela swi va godzombela. Va ehleketa hileswaku va ta swi kuma njhani swidzidziharisi ku tlula ku ehleketa hi leswi pfunaka.—Vafilipiya 4:8.
Ku yingisa milawu leyi vekiweke. “Yingisa mifumo ni valawuri.” (Tito 3:1) Ematikweni man’wana ku vekiwe milawu leyi tiyisaka voko loko swi ta emhakeni yo tirhisa swidzidziharisi. Loko hi lava ku tsakisa Xikwembu, hi fanele hi yingisa lava fumaka.—Varhoma 13:1.

Fole Ni Rihanyo Ra Wena

Va World Health Organization va ringanyeta leswaku lembe ni lembe, ku fa vanhu va kwalomu ka tsevu wa timiliyoni hikwalaho ka mavabyi lama fambisanaka ni ku dzaha fole naswona ku katseka ni vanhu lava tlulaka 600 000 lava nga dzahiki kambe va tshamela ku koka moya wa vanhu lava dzahaka. Twana ndlela leyi fole ri khumbaka rihanyo ra vanhu lava dzahaka, xikan’we ni vanhu lava kokaka moya wa vanhu lava dzahaka.

Vuvabyi bya khensa. Musi wa fole wu ni tikhemikhali leti tlulaka 50 leti vangaka khensa. Hi ku ya hi va Encyclopædia Britannica, ku ringanyetiwa leswaku musi wa fole “hi wona lowu endlaka leswaku vanhu vo ringana 90 wa tiphesente va dlayiwa hi khensa ya mahahu.” Musi wa fole wu nga vanga khensa eka swirho swin’wana swa miri swo tanihi nomu, tinsinga ta rito (trachea), malakalaka, nkolo, xivindzi, pancreas ni thundelo (bladder).

Mavabyi lama hlaselaka mahahu. Ku dzaha fole swi nga endla leswaku munhu a va ekhombyeni ro khomiwa hi mavabyi ya mahahu, nyumoniya ni influenza (chachalaza). Vana lava tshamelaka ku koka musi wa vanhu lava dzahaka, va tala ku khomiwa hi mavabyi yo tanihi asma, ku khohlola nkarhi ni nkarhi ni ku endla leswaku mahahu ya vona ma nga kuli kahle kumbe ku tirha kahle.

Mavabyi ya mbilu. Vanhu lava dzahaka va le khombyeni ro khomiwa hi xitiroki kumbe mavabyi ya mbilu. Carbon monoxide leyi kumekaka eka ximusi xa fole, yi hundza hi le ka mahahu yi ya eka tiphayiphi ta ngati laha yi fikaka yi susa okisijini. Leswi ku salaka ku ri ni okisijini yitsongo engatini, mbilu yi boheka ku tirha hi matimba leswaku yi kota ku yisa okisijini emirini hinkwawo.

Leswi fole ri swi endlaka eka vanhu lava tikeke. Vavasati lava dzahaka loko va tikile, va endla leswaku vana va vona va va ekhombyeni ro velekiwa nkarhi wa vona wu nga se fika, va velekiwa va ri ni swimirana kumbe switandzhaku leswi nga endlaka leswaku n’wana a velekiwa a tsemeke nomu wa le henhla. Nakambe vana volavo va nga va ekhombyeni ro khomiwa hi mavabyi ya mahahu kumbe va fa hi xitshuketa va ha ri vatsongo.

a Laha ku vulavuriwa hi ku dzaha musi wa fole hi ku tirhisa tisigarete, tisigara ni pipi. Kambe milawu leyi ku vulavuriwaka hayona ya tirha ni le ka fole leri cakunyiwaka, xinefu, ku dzaha hi ku tirhisa switirhisiwa swa gezi leswi nga ni nicotine ni swin’wana.