Timiliyoni Ta Vutomi Ti Mbuluka Ni Musi

RI FAMBA emahlweni eka swilo leswi xaviwaka ngopfu hi vanhu emisaveni. Ri ni mintshungu ya vaxavi lavo tshembeka naswona ku xavisiwa ka rona ku andza hi xihatla swinene. Vumaki bya rona lebyi tsakeke byi tiba swifuva hi mimbuyelo leyo hlamarisa, ku lawula tipolitiki, ni ndhuma ya rona. Khombo ra kona hi leswaku, vaxavi va rona lavo tshembeka va hambeta va fa!

The Economist yi ri: “Mafole i xin’wana xa swiendliwa leswi vuyerisaka swinene leswi xaviwaka. Naswona hi swona ntsena swilo leswi nga (enawini) leswi, loko swi tirhisiwa hi ndlela leyi swi endleriweke yona, swi godzombelaka vatirhisi va swona hakanyingi swi tlhela swi va dlaya.” Leswi swi vula mimbuyelo leyikulu eka vumaki bya fole kambe vaxavi to tala va rona va lahlekeriwa. Hi ku ya hi Swivandla swo Lawula ni ku Sivela Mavabyi swa le United States, lembe na lembe, ku hungutiwa kwalomu ka ntlhanu wa timiliyoni ta malembe ya vutomi eka vutomi bya vadzahi va le Amerika, kwalomu ka minete yin’wana ni yin’wana leyi tirhiseriwaka ku dzaha yi hunguta minete ya vutomi. Magazini lowu nge Newsweek wa vika: “Ku dzaha ku dlaya 420 000 wa vanhu va le Amerika hi lembe, hi leswaku ku fa vanhu lava andzisiweke hi makhamba ya 50 ku tlula lava dlayiwaka hi swidzidzirisi leswi nga riki enawini.”

Emisaveni, timiliyoni tinharhu ta vanhu hi lembe—hi minete tsevu wa vona—va dlayiwa hi ku dzaha, hi ku ya hi buku leyi nge Mortality From Smoking in Developed Countries 1950-2000, leyi kandziyisiweke hi Ndzawulo-nkulu ya le Britain ya Mali ya Vukambisisi bya Khensa, WHO (Vandla ra Rihanyo ra Misava), na Vandla ra Khensa ra Amerika. Nkambisiso lowu wa mimboyamelo ya misava yo dzaha, ku fikela sweswi wu katsa matiko ya 45. Richard Peto wa Huvo-nkulu ya Mali ya Vukambisisi bya Khensa, wa tsundzuxa: “Ematikweni yo tala, leswo chavisa swa ha ta. Loko mikhuva ya sweswi yo dzaha yo ya emahlweni, kutani hi nkarhi lowu vadzahi lavatsongo va namuntlha va nga ta va emalembeni ya le xikarhi kumbe va dyuharile, ku ta va na kwalomu ka 10 wa timiliyoni ta lava dlayiwaka hi fole hi lembe—ku ta fa un’we eka timinete tin’wana ni tin’wana tinharhu.”

“Ku dzaha a swi pimanisiwi na nchumu hi ku biha,” ku vula Dok. Alan Lopez wa WHO. “Eku heteleleni ku ta dlaya un’we eka vadzahi vambirhi.” Martin Vessey wa Ndzawulo ya Rihanyo ra Vanhu le Yunivhesiti ya Oxford u vule leswi fanaka: “Mimbuyelo leyi yi endliweke hi malembe yo tlula 40 yi tisa makumu yo chavisa ya leswaku hafu ya vadzahi hinkwavo va ta hetelela va dlayiwe hi mukhuva wa vona—nchumu lowu chavisaka hakunene.” Ku sukela hi va-1950, timiliyoni ta 60 ta vanhu va dlayiwe hi ku dzaha.

Ni le ka vumaki bya fole i nchumu lowu chavisaka. Loko timiliyoni tinharhu ta vanhu emisaveni hinkwayo sweswi ti dlayiwa lembe na lembe hi swivangelo leswi fambisanaka ni ku dzaha, naswona van’wana vo tala va tshika ku dzaha, kutani hi lembe ku fanele ku kumiwa timiliyoni tin’wana tinharhu leti nga ta dzaha.

Ku humelele ntlawa wun’wana wa vadzahi hikwalaho ka leswi vumaki bya fole byi swi hangalaseke tanihi ntshunxeko wa vavasati. Ku dzaha ka vavasati i mianakanyo leyi se yi nga ni malembe yi dzime timitsu ematikweni ya le Vupela-dyambu kutani sweswi yi hangalakela ni le tindhawini tin’wana laha a swi langutiwa swi ri ndzhosi. Vumaki bya fole byi tiyimisele ku swi hundzula hinkwaswo sweswo. Va lava ku pfuna vavasati ku tlangela rifuwo ni ntshunxeko lowu va ha ku wu kumaka. Mavito yo karhi ya mafole lama vulaka leswaku ya ni mpimo lowutsongo wa nhlaka ni nhombe ya yenga vavasati lava dzahaka ni lava vonaka musi wolowo wu nga bihanga ngopfu. Mafole man’wana ma ni fendlele kumbe ma endliwe ma leha, ma lala—ku nga xivumbeko lexi vavasati va nga ha lavaka ku va na xona hi ku dzaha. Vunavetisi bya fole eAsia byi kombisa vanavetisi lavatsongo va tifexeni va le Asia va ambale hi ndlela leyi kokaka va ambale swiambalo swa le Vupela-dyambu.

Hambi swi ri tano, mafu lama fambisanaka ni ku dzaha ma khomisane ndlela ni “ntshunxeko” lowu wa vavasati. Nhlayo ya vahlaseriwa va khensa ya mahahu eka vavasati yi andze kambirhi emalembeni ya 20 lama hundzeke eBritain, Japani, Norway, Poland na Sweden. Le United States na Canada, tinhlayo ti tlakuke hi 300 wa tiphesente. Xinavetisi xin’wana xa fole xi ri: “U tirhile, wee nhwana!”

Mabindzu man’wana ya fole ma ni tindlela ta wona vini. Vumaki byin’wana bya le Philippine etikweni rolero leri nga taleriwa hi Vukhatoliki byi phakele tikhalendara ta mahala leti nga ni xifaniso xa Wanhwana Mariya ni swiga swa mafole ya byona swi vekiwe swi lo tlangandla ehansi ka xifaniso. Dok. Rosmarie Erben, mutsundzuxi wa ta rihanyo wa WHO le Asia u te: “A ndzi si tshama ndzi vona swo kota leswi. A va ringeta ku hlanganisa mongo wa xifaniso lexiya ni fole, ku endla vavasati va le Philippine va titwa va ntshunxekile mayelana ni ku dzaha.”

Le China ku ringanyetiwa leswaku 61 wa tiphesente ta vavanuna lavakulu va dzaha, kasi ko va 7 wa tiphesente ntsena ta vavasati lava dzahaka. Vumaki bya fole bya le Vupela-dyambu byi khumbeke ngopfu hi leswi vitaniwaka “ntshunxeko” wa vavasati lava vo saseka va le Vuxeni, timiliyoni leti ku nga khale ti kayerisiwa “ku tiphina” lokuya ka vamakwavo lavaya vo saseka va le Vupela-dyambu. Hambi swi ri tano, xihoxo xin’we hi leswaku: Vumaki bya fole lebyi nga bya hulumendhe hi byona byi humesaka mafole yo tala.

Hambi swi ri tano, vumaki bya le Vupela-dyambu, byi susumeta rivanti hakatsongo-tsongo ri pfuleka. Leswi vumaki bya mafole byi nga kumiki tindhawu to tala to navetisela eka tona, byin’wana byi lava ku yenga vaxavi va nkarhi lowu taka hi ndlela leyi tumbeleke. China ri xava tibayisikopo ta le Hong Kong, naswona eka to tala ta tona, vatlangi va hakeriwa leswaku va dzaha—kunene va xavisa va nga bi huwa!

Leswi se rivengo ri kulaka le kaya, vumaki lebyikulu bya fole bya le Amerika byi olola timhondzo ta byona byi phasa vahlaseriwa lavantshwa. Mintiyiso yi komba leswaku va veke switlhaka swa vona leswa vuxungu ematikweni lama ha hluvukaka mbuyangwana.

Emisaveni hinkwayo valawuri va ta rihanyo va tsundzuxa. Tinhloko-mhaka ta mahungu ti ri: “Afrika Ri Lwa Ni Ntungu Lowuntshwa—Ku Dzaha Fole.” “Musi Luwa Wa Onha Le Asia Loko Bindzu Ra Fole Ri Ya Ri Kula.” “Tinhlayo Ta Lava Dzahaka Le Asia Ti Ta Vanga Ntungu Wa Khensa.” “Matiko Lama Ha Hluvukaka Ma Lwisana Ni Fole.”

Tiko-nkulu ra Afrika ri hlaseriwe hi dyandza, nyimpi ya xin’wana-manana, ni ntungu wa AIDS. Kambe Dok. Keith Ball, mutivi wa vuvabyi bya mbilu wa le Britain, u ri: “Loko hi nga hlayi nyimpi ya nyutliya kumbe dyandza, ku dzaha fole ntsena i nxungeto lowukulu eka vumundzuku bya Afrika hi tlhelo ra rihanyo.”

Vumaki lebyikulu byi hakela varimi va kwalaho leswaku va byala fole. Varimi va tsemelela mirhi leyi lavekaka swinene eku swekeni, ku orha ndzilo, ni ku aka ivi va yi tirhisela ku lunghiselela fole. Va byala swimilana swa fole leswi nga ta va tisela rifuwo ematshan’wini ya swimilana swa swakudya leswi nga tisiki mali yo tala. Hakanyingi vanhu va le Afrika lava nga swisiwana, mpimo lowukulu wa muholo wa vona lowu nga nyawuriki va wu tirhisela mafole. Kutani mindyangu ya le Afrika ya hunguteka hikwalaho ka nsiko, loko mabokisi ya timali ya vamaki va le Vupela-dyambu ya ri karhi ya tlhemuka hi mpindzulo.

Afrika, Yuropa Vuxa, na Latin Amerika ya langutiwe hi mahlo yo tshwuka hi vumaki bya fole bya le Vupela-dyambu, lebyi xiyaka leswaku matiko lama hluvukaka i bindzu leri kulaka swinene. Kambe Asia leyi nga lo ntlwi, hi vaaki i xihlovo-nkulu eka swona hinkwaswo. China ri ri roxe sweswi ri na vadzahi vo tala ku tlula vaaki va United States hinkwavo—300 wa timiliyoni. Va dzaha 1,6 wa tibiliyoni ta mafole hi lembe, n’we-xa-nharhu xa leti dzahiwaka emisaveni!

“Tin’anga ti ri swiphiqo swa rihanyo leswi vangiwaka hi ku phuphuma ka fole eAsia kahle-kahle swa chavisa,” ku vika The New York Times. Richard Peto u ringanyeta leswaku eka mafu ya khume ra timiliyoni lama ehleketeleriwaka ku va kona hi lembe eka malembe-xikhume mambirhi kumbe manharhu lama ha taka, timiliyoni timbirhi ta wona ti ta va eChina ntsena. Makume-ntlhanu wa timiliyoni ta vana va Machayini lava hanyaka namuntlha va nga ha dlayiwa hi mavabyi lama fambisanaka ni ku dzaha, ku vula Peto.

Dok. Nigel Gray u swi katsakanye hi ndlela leyi: “Matimu ya ku dzaha eka ntlhanu wa malembe-xikhume lama hundzeke eChina ni le Yuropa Vuxa ya xungeta matiko lawaya hi ntungu lowukulu wa vuvabyi lebyi vangiwaka hi fole.”

“Xana swi endlekisa ku yini leswaku nchumu lowu vangaka 400 000 wa mafu hi lembe eUnited States, naswona wu nga nchumu lowu Hulumendhe ya United States yi ringetaka hi matimba ku pfuna vaaki va yona ku wu tshika, xikan’we-kan’we wu va nchumu lowu nga riki na khombo ehandle ka mindzilakana ya Amerika?” ku vutisa Dok. Prakit Vateesatokit wa Tsima ro Lwisana ni Ku Dzaha ra Thailand. “Xana rihanyo a ri khumbeki loko wona nchumu wolowo wu rhumeriwa ematikweni man’wana?”

Mabindzu lama endlaka fole ma tikumele hulumendhe ya United States tanihi munghana la nga ni nkucetelo swinene. Va hlanganile va lwela ku dzima timitsu ematikweni man’wana, ngopfu-ngopfu emabindzwini ya le Asia. Hi malembe yo tala mafole ya le Amerika a ya nga pfumeleriwi ku xavisiwa eJapani, eTaiwan, eThailand, ni le matikweni man’wana, lama yan’wana ya wona tihulumendhe ta wona a ti ri na vulawuri bya tona n’wini eka fole. Mintlawa leyi lwisanaka ni ku dzaha yi lwisane ni ku tundziwa ka rona, kambe ndzawulo ya United States yi ndzulute tlhari ro sindzisa—ku va xupula hi mpfumelelano wa bindzu.

Ku sukela hi 1985 ku ya emahlweni, hikwalaho ka ntshikilelo lowukulu wa hulumendhe ya United States, matiko yo tala ya le Asia ya pfule tinyangwa ta wona, kutani mafole ya le Amerika ma halakela endzeni. Minxavisela-vambe ya mafole ya le United States ya ya eAsia yi tlakuke hi 75 wa tiphesente hi 1988.

Kumbexana vahlaseriwa lavakulu va nyimpi ya fole i vana. Nkambisiso lowu vikiweke eka The Journal of the American Medical Association wu vule leswaku “vana ni vana va kondlo-a-ndzi-dyi va endla 90% ta vadzahi lavantshwa hinkwavo.”

Xihloko lexi nga eka U.S.News & World Report xi ringanyeta leswaku nhlayo ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi eUnited States i 3,1 wa timiliyoni. Siku na siku 3 000 wa vayengiwa lavantshwa va sungula ku dzaha—1 000 000 hi lembe.

Vunavetisi byin’wana bya fole byi kombisa xifaniso xa kamela leyi rhandzaka ntsako, leyi lavaka ku tiphina, hakanyingi yi ri ni fole leri lengaka enon’wini wa yona. Vunavetisi lebyi bya fole byi hehliwa hi leswaku byi yenga vantshwa va va mahlonga ya nhombe, va nga si anakanyisisa hi makhombo ya rihanyo ra vona. Ku nga si hela malembe manharhu ku ri karhi ku endliwa vunavetisi lebyi ku xaveriwa ka vumaki lebyi ku tlakuke hi 64 wa tiphesente eka vana va kondlo-a-ndzi-dyi. Nkambisiso wa le Kholichi ya Vutshunguri ya le Georgia (U.S.A.) wu kume leswaku 91 wa tiphesente ta vana va malembe ya tsevu lava vutisiweke a va twisisa nhlamuselo ya xifaniso lexi xa ku dzaha.

Xifaniso xin’wana lexi dumeke xa fole i xa jaha ra murisi wa tihomu leri nga riki na vutihlamuleri ra vukarhi leri hi ku ya hi n’wana un’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi rungula ra rona ri nge: “Loko u ri eku dzaheni, a nga kona la nga ku sivelaka ku endla lexi u xi lavaka.” Ku vuriwa leswaku nchumu lowu xaviwaka swinene emisaveni, i fole leri nga na 69 wa tiphesente ta bindzu exikarhi ka vadzahi va kondlo-a-ndzi-dyi naswona i vito leri navetisiwaka swinene. Ndlela yin’wana yo yenga, xiputsa xin’wana ni xin’wana xi ta ni thikithi, leri u nga ri tlherisaka u kuma tibokati, swihuku ni swiambalo swa mintlangu leswi rhandziwaka hi vantshwa.

Hi ku xiya nkucetelo lowukulu wa vunavetisi, mintlawa leyi lwisanaka ni ku dzaha yi humelerile eku yiriseni ka swinavetiso swa fole eka thelevhixini ni le ka xiya-ni-moya ematikweni yo tala. Hambi swi ri tano, ndlela yin’wana leyi vanavetisi va fole lavo tlhariha va phohlaka ha yona eka endlelo leri hi vutlharhi, i ku veka tibodo letikulu etindhawini ta mintlango. Hikwalaho ntlango lowu haxiwaka hi thelevhixini, wu nga ha kombisa xitlangi lexi rhandziwaka xi yimekile emahlweni ka vona ivi hala ndzhaku bodo leyikulu ya sigarete yi ri karhi yi hlometela.

Le tindhawini leti nga ehandle ka doroba kumbe emahlweni ka swikolo, vavasati lava hi vutlhari va ambaleke swiketi swo koma kumbe swiambalo swa lava langutelaka tihomu kumbe tisafari va phakela mafole ya mahala va nyika vana va kondlo-a-ndzi-dyi lavo rhandza swilo kumbe lavo rhandza ku tiva. Eswivandleni swo hlalela tivhidiyo, etindhawini ta mincino, ni le tikhonsatini ta rhok, ku phakeriwa mafole yo ringetela ha wona mahala. Kungu ra feme yin’wana ro xavisa ri wele etindleveni ta vahaxi va mahungu leri kombisaka leswaku eCanada muxaka wo karhi wu endleriwe vavanuna lava vulavulaka Xifurwa va malembe yo suka eka 12 ku ya ka 17 hi vukhale.

Rungula leri nga erivaleni hi leswaku ku dzaha swi nyika ntsako, u va ntomi, vununa ni ndhuma. Mutshila un’wana evunavetisini u te: “Laha a ndzi tirha kona, a hi ringeta hi matimba ku kucetela vana lava a va ri na 14 wa malembe leswaku va sungula ku dzaha.” Vunavetisi le Asia byi kombisa switsutsumi leswitsongo leswi hanyeke kahle swa le Vupela-dyambu, swi ri karhi swi tlula-tlula etimbuweni ta lwandle ni le swivandleni swo tlanga bolo—kavula, swi ri karhi swi dzaha. “Vanavetisi va le Vupela-dyambu ni mahanyelo ya kona swi vumba mimpimanyeto ya le henhla leyi lavaka ku tekeleriwa,” ku vule magazini wun’wana wa ta mabindzu, “naswona sweswo hi leswi laviwaka hi vadzahi va le Asia.”

Endzhaku ko tirhisa magidi ya timiliyoni ta tirhandi eku navetiseni, vaxavisi va fole va humelele swinene ngopfu. Xiviko xo hlawuleka xa Reader’s Digest xi kombise leswaku ku tlakuka ka nhlayo ya vadzahi lavatsongo ka hlamarisa. “Le Philippines,” ku vula xiviko, “22,7 wa tiphesente ta vanhu lava nga ehansi ka malembe ya 18 sweswi va dzaha. Emadoroba-nkulu man’wana ya le Latin Amerika, nhlayo ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi yo hlamarisa yi endla 50 wa tiphesente. Le Hong Kong, vana lavatsongo va malembe ya nkombo va dzaha.”

Hambi swi ri tano, hambi leswi fole ri tlangelaka ku hlula ka rona ematikweni ya le handle, vumaki bya mafole bya yi vona mhangu leyi byi langutaneke na yona ematikweni ya byona. Xana fole ri nga swi kota hi ndlela yo karhi ku hunguta bubutsa leri?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

Vaxavi va rona lavakulu va hambeta va fa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Asia, timbala letintshwa ta fole to dlayela eka tona

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]

90 wa tiphesente ta vadzahi hinkwavo lavantshwa—i vana ni vana va kondlo-a-ndzi-dyi!

[Bokisi leri nga eka tluka 20]

Swikhetsekhetse Leswi Dlayaka—Xana Ku Na Yini eMusini?

Vaendli va mafole va nga tirhisa kwalomu ka tikhemikhali to hambana-hambana ta 700, kambe nawu wu pfumelela vumaki leswaku byi nga boxi minongonoko ya byona. Hambi swi ri tano, eminongonokweni ya vona ku ni tinsimbhi leto tiya, swidlaya-switsotso, ni swidlaya-switsongwatsongwana. Swikhetsekhetse swin’wana swi ni chefu lerova a swi le nawini ku swi lahla erivaleni. Musi luwa wa fole lowu mbulukaka wu rhwala kwalomu ka 4 000 wa swilo, ku katsa ni acetone, arsenic, butane, khaboni monokisayidi na cyanide. Mahahu ya vadzahi ni ya vanhu lava nga ekusuhi ya khumbiwa hi swilo swa 43 leswi tiviwaka leswaku swi vanga khensa.

[Bokisi leri nga eka tluka 21]

Lava Nga Dzahiki Va Le Khombyeni

Xana u tshama ni vanhu lava dzahaka swinene, kumbe u tirha na vona, kumbe u famba na vona? Loko swi ri tano, u nga ha va u ri ekhombyeni lerikulu ra khensa ya mahahu ni vuvabyi bya mbilu. Nkambisiso wa 1993 wa Vandla ra Nsirhelelo wa Mbango ra United States (EPA) ri hete hi leswaku musi wa fole embangwini (ETS) i nchumu lowu vangaka khensa lowu nga eka Ntlawa A, lowu nga ni khombo swinene. Xiviko lexikulu xi kambisise mimbuyelo ya minkambisiso ya 30 ya mayelana ni musi lowu mbulukaka emakun’wini ya mafole, xikan’we ni musi lowu humesiwaka.

EPA yi sola musi lowu humaka eka van’wana leswaku wu vanga mafu ya khensa ya mahahu ya 3 000 hi lembe eUnited States. Vandla ra Mirhi ra Amerika hi June 1994 ri tiyise swiboho hi nkambisiso lowu ri wu humeseke lowu kombisaka leswaku vavasati lava va nga si tshamaka va dzaha kambe lava a va koka ETS a va ri ekhombyeni swinene hi 30 wa tiphesente leswaku va nga va ni khensa ya mahahu ku tlula lavan’wana lava nga si tshamaka va dzaha evuton’wini.

Eka vana lavatsongo, ku koka musi swi vanga 150 000 ku ya ka 300 000 wa lava nga ni vuvabyi bya mahahu na nyumoniya lembe na lembe. Musi wu engetela swikombiso swa phika eka vana va 200 000 ku ya ka 1 000 000 hi lembe eUnited States.

Vandla ra ta Mbilu ra Amerika ri ringanyeta leswaku mafu ya kwalomu ka 40 000 hi lembe ma vangiwa hi vuvabyi bya mbilu ni bya misiha ya ngati lebyi vangiwaka hi ETS.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Munavetisi wo saseka wa le Asia, ni lava phasiwaka