Vayimeri Va Fole Va Hahisa Tibalunu Ta Vona Ta Moya Lowo Hisa

HI VA-1940, London a ri ri doroba-nkulu leri rhendzeriweke hi mavuthu. Swihaha-mpfhuka swo lwa swa Majarimani ni tibomo leti hahaka a swo na kunene, a swi chavisa naswona swi onha. Kambe loko xiyimo a xi nga tikanga hi ndlela liya, vaaki kumbexana a va ta tsakisiwa hi xivono lexi xo hlamarisa.

Magidi ya tibalunu letikulu leti boheleriweke tintambhu to leha, a ti haha-haha ehenhla ka tinhloko ta vanhu. Xikongomelo xa tona a ku ri ku kavanyeta swihaha-mpfhuka swa nhlaselo leswi hahelaka ehansi ni hi ntshembo wa ku phasa tibomo ti nga ri tingani leti hahaka empfhukeni. Hambi leswi xihinga lexi xa tibalunu a xi ri xa vutlharhi, a xi humelelanga ngopfu.

Vumaki bya mafole na byona byi tikume byi rhendzeriwe hi mavuthu. Tingwenya ta vumaki bya fole leti a ti titshamele hi ku rhula, ti ri makhokholo lama nga hlaselekiki lama seketelaka mimfumo ya tipolitiki ni ikhonomi, sweswi ti hlaseriwa hi matlhelo hinkwawo.

Vanhu va ta mirhi va tsala matluka ni matluka ya minkambisiso leyi ri solaka. Valawuri va rihanyo lava hundzulaka swilo va tirhisa xiyimo lexi leswaku va vuyeriwa. Vatswari lava hlundzukeke va rila hi leswaku vana va vona va hlaseriwa. Vaveki va milawu lava tiyimiseleke va hlongolele musi ehandle ka tihofisi, switolo swo dyela, tikampa ta swa nyimpi, ni le ndzeni ka swihaha-mpfhuka. Ematikweni yo tala, vunavetisi bya fole byi yirisiwile ethelevhixinini na le ka xiya-ni-moya. EUnited States, matiko hinkwawo ya hehla vumaki bya fole ma byi lava timiliyoni ta tidolara mayelana ni nkhathalelo wa rihanyo. Hambi ku ri magqwetha ya nghenele nyimpi leyi.

Kutani hi ku ringeta ku tisirhelela eka vahlaseri va byona, vumaki bya fole byi pfurhetele tibalunu ta byona n’wini to tisirhelela. Hambi swi ri tano, ti tikomba ti taleriwe ngopfu hi moya wo hisa.

Vanhu va le United States hinkwavo, eka lembe leri hundzeke, va tivonele hi mahlo loko vaveki va milawu ni valawuri va ta rihanyo va hulumendhe lava nyangatsekeke va hlele nhlaselo lowukulu wo lwisana ni vumaki bya fole. Loko ku nyikeriwa vumbhoni emahlweni ka ntlawa wa huvo ya vaveki va milawu va le United States hi April 1994, vayimeri va fole lava humaka eka nkombo wa vumaki lebyikulu bya le Amerika va hlayeriwe tinhlayo leti chavisaka: ku tlula 400 000 wa vanhu va le Amerika va fa lembe na lembe naswona va timiliyoni tin’wana va vabya, va le nyangweni wa sirha, naswona va godzomberiwile.

Xana va te yini loko va tiyimelela? Vayimeri lava va nga enyimpini va vule swilo swin’wana swo tsakisa loko va tiyimelela: “Leswaku ku dzaha . . . swi hoxa xandla eku vangeni ka mavabyi a swi si tiyisisiwa,” ku tiyisekise muvulavuleri wa Vandla ra Fole. Ku tlula kwalaho, mukhuva wa ku dzaha wu langutiwe wu nga ri na khombo tanihi xiendlo xin’wana ni xin’wana xo tiphina ha xona, tanihi ku dya swinyanganya kumbe ku nwa kofi. “Leswaku mafole ma ni nhombe a swi ma endli swidzidzirisi, kumbe leswaku ku dzaha swa godzombela,” ku vule muyimeri-nkulu un’wana wa vumaki byin’wana bya fole. “Mianakanyo ya leswaku nhombe lowu nga emafoleni wa godzombela ku nga khathariseki mpimo wa wona yi hoxile,” ku tiyisekise mutivi wa sayense wa vumaki bya fole.

Loko mafole ma nga godzombeli, ku kanete komiti, ha yini vumaki bya fole byi ringete ku cinca-cinca mimpimo ya nhombe eka swiendliwa swa byona? Muyimeri un’wana wa vumaki bya fole u te: “Swo endleriwa nantswo.” Xana sweswo swo endleriwa nantswo wa fole ntsena ke? Loko a kombiwe tinhulu ta minkambisiso leyi endliweke leyi humaka etirhekhodweni ta vumaki byakwe leti kombisaka ku godzombela ka nhombe, yena u yime hi rito rakwe.

Swi le rivaleni leswaku, yena ni van’wana va ta khomelela emaritweni wolawo ku nga khathariseki leswaku i swilahlo swingani leswi tatiweke hi lava dlayiweke hi fole. Eku sunguleni ka 1993, Dok. Lonnie Bristow mutshama-xitulu wa American Medical Association Board of Trustees u va tlhontlhe hi ndlela yo tsakisaka. The Journal of the American Medical Association ya vika: “U rhambe vayimeri va vumaki lebyikulu bya fole bya le United States leswaku va famba na yena etiwadini ta le swibedlhele va vona xin’wana xa leswi vangiwaka hi ku dzaha—vavabyi va khensa ya mahahu ni van’wana lava lamaleke mahahu. Ku hava ni un’we la pfumeleke ku ya vona.”

Vumaki bya fole byi tibuma hi leswaku byi nyikela mintirho leyinene eka ikhonomi ya misava leyi ngo khapa hi ku pfumaleka ka mintirho. Hi xikombiso, eArgentina, miliyoni yin’we ya mintirho yi tisiwa hi vumaki lebyi, ni mintirho yin’wana ya mune wa timiliyoni leyi fambisanaka na byona hi ndlela yo karhi yi tisiwa hi byona. Hikwalaho ka xibalo lexikulu vumaki bya fole byi amukeriwe hi tihulumendhe to tala.

Vumaki byin’wana bya fole, byona byi tirhandzela mintlawa leyi nga rhandziwiki byi yi fumba hi timali to tala—endlelo leri tikombaka ri ri ra vumunhu. Hambi swi ri tano, matsalwa ya vumaki, ma kombisa nsusumeto wa xiviri wa leswi “vuvekisi byo tikumela vaseketeri”—ku vumba xinghana ni lava va nga ha vaka vaseketeri.

Byona vumaki lebyi bya fole byi tlhele byi tiendlela vanghana ni lava ntivo-vuxongi hi ku nyikela timali to tala etimuziyamu, eswikolweni, eswikolweni swo dansa, ni le tindhawini ta vuyimbeleri. Valawuri va tinhlengeletano ta ntivo-vuxongi va luma meno leswaku va amukela mali leyi ya fole leyi va yi lavaka swinene. Sweswinyana, swirho swa vandla ra ntivo-vuxongi swa Doroba-nkulu ra New York swi khome nghavitla loko byona vumaki lebyi bya fole byi swi kombele ku byi seketela ematshalatshaleni ya byona yo kucetela vaveki va milawu yo lwisana ni nawu lowu lwisanaka ni ku dzaha.

Nakambe, phela tingwenya leti leti fuweke ta fole a ti na tingana ku nyiketela van’watipolitiki mali, lava va nga kucetelaka mianakanyo yihi na yihi leyi nga twananiki na fole. Valawuri va hulumendhe va swikhundla swa le henhla va yimelele makungu ya vumaki bya fole. Van’wana va tibohile hi tlhelo ra timali eka vumaki lebyi kumbe va titwa va boheka ku tlangela malwandla lamakulu yo va hlawula hikwalaho ka nseketelo wa mali leyi va yi kumeke eka lava fole.

Ku vikiwa leswaku un’wana wa vaveki va milawu wa le United States u kume $21 000 (R76 000) ya minyikelo yi huma eka vumaki bya fole ivi endzhaku ka sweswo a herisa nhlayonyana ya milandzu leyi lwisanaka ni fole.

Khale ka mukuceteri wa vaveki va milawu emhakeni ya fole loyi a a holeriwa swi nyawula, loyi eka nkarhi wun’wana a a ri musenate wa tiko ni mudzahi lonkulu, sweswinyana wa ha ku kuma leswaku u ni khensa ya nkolo, ya mahahu, ni ya xivindzi. Sweswi u tisola a vuyelela naswona u ririsiwa hi leswaku “ku etlela lahaya u vabyisiwa hi xilo lexi u nga lo tivangela wena n’wini” swi endla munhu a titwa a ri xiphukuphuku.

Tingwenya ta fole ti lwisana ni nkaneto hi matimba swinene, hi ku tirhisa mali yo tala ti endla vunavetisi. Vunavetisi byin’wana byi lava ntshunxeko swinene lerova byi tsundzuxa hi ndlela leyi chavisaka byi ku: “Namuntlha I Mafole. Mundzuku Ke?” Byi vula leswaku khafeyini, xihoko ni xinkwa lexi nga ni nyama swi ta landzela swi va vahlaseriwa va minsivelo leyi yi vonakaka yi nga twali.

Vunavetisi bya maphepha-hungu byi lava ku sola mhaka leyi tshahiwaka swinene ya Vandla ra Nsirhelelo ra Mbango ra United States leri vuleke leswaku moya lowu humaka eka van’wana na wona wu vanga khensa. Vumaki byi boxe makungu yo nghenela nyimpi ya nawu. Nongonoko wa le thelevhixinini wu sole vumaki byin’wana hi leswi byi hundzula-hundzulaka mpimo wa nhombe leswaku wu vanga ku godzomberiwa. Hi ku hatlisa vuhaxi lebyi haxeke nongonoko wolowo byi hehleriwe nandzu wa 10 ra magidi ya timiliyoni ta tidolara (36 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi).

Vumaki bya fole byi lwe swinene, kambe moya wu ya wu dzwihala hi swihehlo. Minkambisiso ya kwalomu ka 50 000 yi endliwile eka makume ya mune ya malembe lama hundzeke, vuyelo ku ve ntshava leyi yaka yi kula ya vumbhoni bya makhombo yo tirhisa fole.

Xana vumaki bya mafole byi ringete ku balekela swihehlo leswi byi hehleriweke swona hi ndlela yihi? Hi ku tiomisa tinhloko byi yime hi rito leri nga twariki ra leswaku: Vadzahi va tshika ku dzaha. Xisweswo, va ri, nhombe a wu godzombeli. Hambi swi ri tano, tinhlayo ti kombisa leswi hambaneke ni sweswo. I ntiyiso 40 wa timiliyoni ta vanhu va le Amerika va tshikile ku dzaha. Kambe 50 wa timiliyoni leti engetelekeke ta ha dzaha, naswona 70 wa tiphesente ta vona va vula leswaku va lava ku tshika. Eka 17 wa timiliyoni ta lava ringetaka ku tshika lembe na lembe, 90 wa tiphesente ta vona va hluleka ni lembe ri nga si hela.

Endzhaku ka vuhandzuri bya khensa ya mahahu, kwalomu ka 50 wa tiphesente ta vadzahi va le United States va tlhelela emukhuveni lowu. Eka vadzahi lava nga hlaseriwa hi mbilu, 38 wa tiphesente ta vona va ri lumeka va nga si huma ni le xibedlhele. Makume-mune wa tiphesente ta vadzahi lava va susiweke kholokholo va ta tlhela va ringeta ku dzaha nakambe.

Eka timiliyoni ta vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava dzahaka eUnited States, vanharhu eka mune va ri va tshame va ringeta kan’we ku tshika naswona hi ku tiyimisela swinene kambe va tsandzekile. Tinhlayo ti tlhela ti komba leswaku eka vantshwa vo tala, ku dzaha fole i nchumu wo khomelela eka wona u tlulela eka swidzidzirisi leswa matimba. Vadzahi va kondlo-a-ndzi-dyi va le khombyeni ro tirhisa khokhayini hi makhamba ya 50 ku tlula lava nga dzahiki. Mudzahi un’wana wa malembe ya 13 wa pfumela. U tsarile: “Emianakanyweni ya mina ndzi swi xiya kahle leswaku mafole ma ku yisa eka swidzidzirisi leswa matimba. Kwalomu ka hinkwavo lava ndzi va tivaka, handle ka vanhu vanharhu, va sungule hi ku dzaha fole va nga si tirhisa swidzidzirisi.”

Ku vuriwa yini hi mafole ya nhlaka lowutsongo? Minkambisiso yi komba leswaku kahle-kahle ma nga ha va ni khombo swinene—hikwalaho ka swivangelo swimbirhi: Xo sungula, hakanyingi mudzahi u koka moya swinene leswaku a ta tswonga nhombe leyi miri wakwe wu yi lavaka, ivi tinyama ta mahahu ti va ekhombyeni lerikulu hikwalaho ka vuyelo lebyo biha bya musi lowu; xa vumbirhi, mianakanyo leyi hombolokeke ya leswaku u dzaha fole “leri nga bihangiki” swi nga ha n’wi endla a nga endli matshalatshala yo ri tshika hi laha ku heleleke.

Ku endliwe minkambisiso yo tlula 2 000 ya nhombe ntsena. Yi kombisa leswaku nhombe i xin’wana xa swilo leswi godzombelaka swinene lexi tiviwaka hi vanhu, naswona i xin’wana xa swilo leswi nga ni khombo swinene. Nhombe yi engetela ku ba ka mbilu naswona yi khwanyanisa misiha ya ngati. Yi tswongiwa yi nghena engatini hi tisekene ta nkombo ntsena—yi hatlisa ku tlula ni nchumu lowu nghenisiweke hi neleta ensiheni. Yi susumetela byongo ku lava leswi engetelekeke, ku navela loku van’wana va vulaka leswaku i ku godzomberiwa lokukulu ku tlula heroin.

Xana vumaki bya fole, ku nga khathariseki ku kaneta ka byona, xana bya wu xiya mpimo wa nhombe wo godzombela? Tinhlamuselo ti kombisa leswaku i khale va swi tiva. Hi xikombiso, xiviko xa 1983 xi kombise leswaku mukambisisi wa vumaki byin’wana bya fole u vule leswaku makondlo ya le vukambisiselweni a ma kombisa swikombiso swo hlawuleka swa ku godzomberiwa, nkarhi na nkarhi ya tiokela mpimo wa nhombe hi woxe hi ku susumeta mimphiselo. Ku vikiwe leswaku, minkambisiso leyi yi hatlise yi pfala-pfariwa hi vumaki naswona ya ha ku tlhela yi paluxeka sweswinyana.

Vumaki lebyikulu bya fole a byi tshamanga hi mavoko loko tiganunu ti byi nisela tibomo hi matlhelo hinkwawo. Huvo ya Nkambisiso wa Fole eDoroba-nkulu ra New York yi endla leswi The Wall Street Journal yi swi vitanaka “tsima leri hetaka nkarhi wo leha swinene ra marungula lama hoxeke ematin’wini ya bindzu ra le United States.”

Hi xikongomelo xo endla vulavisisi bya vona vini, huvo yi veke timiliyoni ta tidolara to lwisana ni vahlaseri. Timhaka ti sungule hi 1953 loko Dok. Ernst Wynder wa Memorial Sloan-Kettering Cancer Center a kume leswaku nhlaka wa fole lowu totiweke eminhlaneni ya makondlo a wu vanga matshumba. Vumaki byi simeke huvo yo herisa vumbhoni lebyi nga erivaleni lebyi hlengeletiwaka byo lwisana ni xiendliwa xa byona, hi ku hlangavetana na byona hi vumbhoni bya vona vini bya sayense.

Hambi swi ri tano, xana huvo ya vativi va sayense a yi ta swi kotisa ku yini ku humesa vumbhoni lebyi hambaneke swinene ni lebyi kumiweke hi vanhu hinkwavo lava kambisisaka? Sweswinyana matsalwa lama humesiweke ma paluxe makungu lama naveke lama rharhanganeke. Vakambisisi vo tala va le hubyeni, lava hingakanyeriweke ndlela hi mintwanano leyi tsariweke ni leyi fambisiwaka hi mintlawa ya magqweta lama xalamukeke, va kume leswaku makhombo ya rihanyo kunene a ya ri kona. Kambe loko se huvo yi vona mintiyiso, hi ku ya hi The Wall Street Journal, leyi “minkarhi yin’wana yi honise minkambisiso ya yona n’wini, hambi ku ri ku yi tshika exikarhi, minkambisiso leyi katsaka ku dzaha tanihi nchumu lowu nga ni khombo erihanyweni.”

Hi malembe yo tala, exihundleni, a ku ri karhi ku lavisisiwa fole leri nga riki na khombo. Phela loko a va lo swi endlela erivaleni a ku ta va ku pfumela va miyerile leswaku ku dzaha hakunene a swi ri ni khombo erihanyweni. Eku heleni ka va-1970, gqweta lerikulu ra vumaki bya fole ri bumabumele leswaku matshalatshala yo endla fole leri “nga riki na khombo” ya tshikiwa tanihi lama nga tirhiki ni leswaku matsalwa hinkwawo lama fambisanaka na wona ma vekiwa le kule.

Ku na swilo swimbirhi leswi humeleke erivaleni hi malembe lawa yo ringetela: Kunene nhombe ya godzombela, naswona ku dzaha fole swa dlaya. Hambi leswi vumaki bya fole byi yi kanetaka erivaleni hi matimba mintiyiso leyi, bya swi kombisa hi swiendlo swa byona leswaku byi yi tiva kahle mintiyiso leyi.

Loko a sola xiendlo xa vona xa hi vomu, David Kessler nhloko ya Malawulelo ya Swakudya ni Swidzidzirisi eUnited States, (FDA) u te: “Yan’wana ya mafole ya namuntlha entiyisweni ya nga ha faneleka ku va mafambiselo yo hangalasa nhombe ya endlelo ra thekinoloji ya le henhla lama hangalasaka nhombe hi mimpimo leyi ringaneleke hi ku kongoma . . . leyi ringaneleke ku vanga ku godzomberiwa naswona ku tshama ku ri kona.”

Kessler u paluxe leswaku vumaki bya fole byi ni maendlelo lama nga enawini yo hetisisa swikongomelo swa byona. Ro sungula i ku hundzuriwa lokukulu ka fole eka leswi a ri ri xiswona hi ntumbuluko ivi va ri endla ri humesa nhombe hi mpimo lowukulu ku tlurisa lowu tiviwaka. Endlelo rin’wana i ra ku chela nhombe eka xiphemu lexo mpakuta ha xona xa fole ni ku endla fole hi maphepha lama nga ni nhombe leswaku u kuma lowu engetelekeke. Kasi ka ha ri ni rin’wana ro nyika mudzahi nhombe wo tala eka mimpakuto yo sungula ku tlula leyo hetelela. Ku engetela kwalaho, matsalwa ya vumaki ya kombisa leswaku swiphemu-phemu swa amoniya swi cheriwa emafoleni leswaku ku humesiwa nhombe wo tala efoleni. “Kwalomu ka mpimo lowu andzisiweke kambirhi wa lowu wu nghenaka engatini ya mudzahi,” ku vula xiviko xa New York Times. FDA yi tivise leswaku nhombe i xidzidzirisi lexi godzombelaka naswona yi lava ku lawula mafole hi vukheta swinene.

Tihulumendhe na tona ti titshege hi mafole hi ndlela yo karhi. Hi xikombiso, hulumendhe ya United States, yi kume 12 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara (43,5 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi) hi lembe eka swibalo swa tiko ni swa mintwanano leswi humaka eka swiendliwa swa fole. Hambi swi ri tano, Office of Technology Assessment, ya tiko yi pimanyeta 68 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara (246,8 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi) hi lembe ya ku dzaha, leyi sekeriweke eka timali to khathalela rihanyo ni ya ntirho lowu nga endliwangiki.

Hikwalaho ka mimbuyelo ya rona ya ikhonomi ni mintirho leyo tala, vumunhu bya vona byo seketela ntivo-vuxongi, ku nantswa tilo ka vona hi makhombo ya rihanyo—hakunene, vumaki bya fole byi hahise tibalunu ta byona leti hlamarisaka ta ku tisirhelela. Leswaku xana ti ta tirha ku antswa ku tlula tibalunu letiyani to tala ehenhla ka London kumbe a swi nge vi tano swa ha ta tikomba.

Kambe swi le rivaleni leswaku vumaki lebyikulu a byi nge he swi koti ku tumbeta leswi byi nga swona hakunene. Byi kume timiliyoni, naswona byi dlaye timiliyoni ta vanhu, kambe byi vonaka byi nga karhatiwi hi leswaku vuyelo bya kona i ntungu wo chavisa evuton’wini bya vanhu.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 24]

Ti vonaka ti taleriwe ngopfu hi moya lowo hisa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 25]

Nkambisiso wa hulumendhe wu kombisa leswaku musi lowu humaka eka van’wana wa yi vanga khensa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 26]

Nhombe i xin’wana xa swilo leswi tivekaka lexi godzombelaka ku tlurisa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]

Va kume timiliyoni; va dlaye timiliyoni ta vanhu

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

Minkambisiso Ya 50 000—Xana Va Kume Yini?

Hi lexi xikombisonyana xa swiphiqo swa rihanyo leswi vakambisisi va swi kumeke mayelana ni ku tirhisa fole:

KHENSA YA MAHAHU: Vadzahi va endla 87 wa tiphesente ta mafu ya khensa ya mahahu.

VUVABYI BYA MBILU: Vadzahi va na 70 wa tiphesente to va ni vuvabyi bya mbilu ni misiha ya ngati.

KHENSA YA MAVELE: Vavasati lava dzahaka mafole ya 40 kumbe ku tlula hi siku va na 74 wa tiphesente to dlayiwa hi khensa ya mavele.

XIPHIQO XO TWA: Tincece ta vamanana lava dzahaka ti ni xiphiqo lexikulu xo twa mpfumawulo.

SWIPHIQO SWA VUVABYI BYA CHUKELE: Vanhu lava nga ni vuvabyi byo humesa mati yo tala lava dzahaka kumbe lava cakunyaka fole va le khombyeni lerikulu ro lamala tinswo naswona loko va ri ni xiphiqo xa mahlo xi kula hi ku hatlisa.

KHENSA YA RHUMBU LERIKULU: Minkambisiso mimbirhi leyi katsaka vanhu va 150 000 yi kombise ku fambisana loku nga erivaleni exikarhi ka ku dzaha ni khensa ya rhumbu lerikulu.

PHIKA: Musi lowu humaka eka van’wana wu nga engetelela phika eka vana.

VA KUNGUHATERIWE KU DZAHA: Vana va vanhwanyana va vavasati lava dzahaka loko va tikile va le khombyeni ro dzaha hi makhamba ya mune.

KHENSA YA TISELE TA NGATI: Ku dzaha swi tikomba swi vanga khensa ya tisele ta ngati.

KU VAVISEKA LOKU VANGIWAKA HI VUTIOLORI: Hi ku ya hi nkambisiso wa Vuthu ra United States, vadzahi va le khombyeni lerikulu ro vaviseka loko va ri karhi va endla vutiolori.

KU TSUNDZUKA: Mimpimo leyikulu ya nhombe yi nga ha hunguta vuswikoti bya mianakanyo byo hatlisa loko munhu a endla mintirho leyi rharhanganeke.

GOME: Tin’anga ta Rona ti le ku kambisiseni ka vumbhoni bya ku fambisana ko dzaha ni gome lerikulu kun’we ni rihuhe.

KU TIHINGA: Nkambisiso wa vaongori wu kombise leswaku vaongori lava dzahaka va tihinga hi makhamba lama andzisiweke kambirhi ku tlula lavan’wana.

Swiphiqo swin’wana ku engetela enongonokweni: I khensa ya nomu, kholokholo, nkolo, khololwani, rivengwa, khwiri, rhumbu leritsongo, thundelo, tinswo, ni nhamu ya mbeleko; vuvabyi byo oma swirho, vuvabyi bya mbilu, vuvabyi byo chavisa bya mahahu, vuvabyi bya ndzhendzheleko wa ngati, swilondza swa le xigayweni, vuvabyi bya chukele, vumhika, vana va velekiwa va ri vatsongo, ku hundzuka ka marhambu ya va nxorhonxorho, vuvabyi bya tindleve. Ku onhaka loku vangiwaka hi ndzilo na kona ku nga engeteriwa, tanihi leswi ku dzaha ku nga xivangelo-nkulu xa mindzilo ya le makaya, tihodela ni le swibedhlele.

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Fole Leri Nga Riki Na Musi–I Xikhomela-ndhawu Lexi Nga Ni Khombo

Ngwenya ya vumaki bya xinefu lexi endlaka 1,1 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara (4 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi), yi tlhantlha njara ya yona yi yenga lava ha ku sungulaka hi xirhiyo lexi nyunyetiweke. Yi na mafole lama nyunyetiweke lama dumeke. “Xivungwana xa fole leri” lexi yaka enhlokweni xa nyakalata kambe ku nga ri swa nkarhi wo leha. Khale ka xandla xa mutshama-xitulu wa vumaki lebyi u te: “Vanhu vo tala va nga ha sungula hi lawa yo nyunyetiwa, kambe eku heteleleni, va ta hundzukela eka [fole ra matimba].” Rona ri navetisiwa tanihi, “Xincaku-ncaku xo Tiya xa Vavanuna lavo Tiya” naswona, “Xa Korwisa.”

Magazini lowu nge The Wall Street Journal, lowu vikeke hi mhangu leyi ya vumaki lebyi wu tlhela wu tshaha wu kaneta leswaku “ri lawula mimpimo ya nhombe.” Journal yi tlhele yi vula ni leswaku khale ka vativi va tikhemikhali vambirhi va vumaki, loko va vulavula hi mhaka leyi ro sungula, va vule leswaku “hambi loko vumaki byi nga lawuli mimpimo ya nhombe, yi lawula mpimo wa nhombe lowu vadzahi va wu tswongaka.” Va vula ni leswaku yi engetela tikhemikhali leswaku xinefu xa vona xi va ni alikali yo tala. Loko xinefu xi ri ni alikali yo tala, kutani “xi humesa nhombe yo tala.” Journal yi engetela nhlamuselo leyi yo twisiseka kahle leyi nga mayelana ni xinefu ni fole leri cakunyiwaka yi ku: “Xinefu lexi minkarhi yin’wana xi tekiwaka tanihi fole leri cakunyiwaka, i fole leri siriweke leri lava ri tirhisaka va ri gumaka, kambe a va ri cakunyi. Lava ri tirhisaka va tsongola, kumbe va ‘khwatsula,’ ivi va ri veka exikarhi ka rhama ni maxinini, va ri susumeta hi tindzimi ta vona va ri karhi va tshwutela-tshwutela nkarhi na nkarhi.”

Fole leri nyunyetiweke leri endleriweke lava ha ku sungulaka, ri humesa 7 ku ya ka 22 wa tiphesente ta nhombe ya swona lowu tswongiwaka hi ngati. Xinefu lexa matimba xi nga tlimba lava ha ku sungulaka ku xi tirhisa. Xi tsemeleriwe kahle xi endleriwa vavanuna va “xiviri.” Makume-nkombo kaye wa tiphesente ta nhombe wa xona wa “huma,” ivi wu tswongiwa xikan’we-kan’we engatini. EUnited States, lava xi tirhisaka va sungula ku tsongola hi nhlayo-xikarhi va ha ri na malembe ya kaye hi vukhale. Kutani i yini lexi nga sivelaka lava malembe ya kaye ku navela ku endla nhluvuko va dzaha fole lera matimba leswaku va va vavanuna va “xiviri”?

Mpimo wa nhombe lowu tswongiweke entiyisweni wu ni matimba ku tlula lowuya wa fole. Ku vikiwa leswaku lava xi tirhisaka va le khombyeni ro va ni khensa ya nomu hi makhamba ya 4, naswona va le khombyeni ro va ni khensa ya nkolo hi makhamba ya 50 ku tlula lava nga xi tirhisiki.

Le United States ku ve ni nkalanga wa vanhu swa xinkarhana loko vumaki bya fole byi hehliwile hi mana wa khale ka nghwazi ya xitsutsumi ya xikolo xa le henhla loyi a dlayiweke hi khensa ya nomu. U nyikiwe xithinana xa mahala xa xinefu enkhubyeni wa mintlango yo khandziya tihomu loko a ri na malembe ya 12 hi vukhale ivi a sungula ku tirhisa mune wa swithinana hi vhiki. Endzhaku ka loko a endliwe vuhandzuri byo hlaya byo vava swinene byo kwevetla ririmi, rihlaya ni nkolo wakwe, vadokodela vakwe va hele mongo. Jaha leri ri fe ri ri na malembe ya 19 hi vukhale.

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

Ndlela Yo Ri Tshika

Timiliyoni ta vanhu hi laha ku humelelaka ti tintshunxile eku godzomberiweni ka tona hi nhombe. Loko u ri mudzahi, hambi loko ku ri khale u dzaha, na wena hi laha ku fanaka u nga wu tshika mukhuva lowu wu dlayaka. Hi leswi swiringanyeto swi nga ri swingani leswi nga ha pfunaka:

• Swi tive ka ha ri emahlweni leswi u nga swi langutelaka. Leswi nga ha vangiwaka hi ku tshika swi nga katsa ku vilela, ku hlundzukisiwa, sululwana, ku pandza ka nhloko, nkelunkelu, ku karhatiwa hi khwiri, ndlala, ku khaleka, ku nga koti ku nyikela nyingiso, ni ku rhurhumela. Kunene a hi swilo leswi tsakisaka swo swi langutela, kambe leswo nonon’hwa ngopfu swa kona swi heta masiku ma nga ri mangani ntsena ivi hakatsongo-tsongo swi hela loko miri wu sungula ku humesa nhombe.

• Kutani se ku sungula nyimpi ya mianakanyo hi matimba. A hi miri wa wena ntsena lowu a wu navela nhombe, kambe mianakanyo ya wena a yi lawuriwa hi maendlelo lama fambisanaka ni ku dzaha. Kambisisa maendlelo ya wena leswaku u vona leswaku hi rini laha handle ko swi xiya u lumekaka fole, kutani u hundzula endlelo rero. Hi xikombiso, loko minkarhi hinkwayo u dzaha hi ku hatlisa endzhaku ko dya, tiyimisele ku suka u yima xikan’we-kan’we u famba-famba kumbe u hlantswa swibye.

• Loko xikan’we-kan’we u khaleka swinene, kumbexana hikwalaho ka nkarhi lowu u tshikilelekeke, tsundzuka leswaku hakanyingi nsusumeto wolowo wu ta hundza ku nga si hela ntlhanu wa timinete. Tiyimisele ku tata mianakanyo ya wena hi ku tsala papila, ku tiolola, kumbe ku dya xikulukusa lexi nga ni rihanyo. Xikhongelo i mpfuno wa matimba wa ku tikhoma.

• Loko u hetiwe matimba hi ku tsandzeka loko u ringeta ku tshika, u nga heli mbilu. Nchumu wa nkoka i ku hambeta u ringeta.

• Loko ku anakanya leswaku u nga engetela ntiko swi ku kavanyeta, tsundzuka leswaku vuyelo bya ku tshika mafole byi tlula kule makhombo ya ku engetela tikhilogiramu ti nga ri tingani. Swi nga ha pfuna ku tshama u ri ni mihandzu kumbe matsavu. Naswona u nwa mati yo tala.

• Ku tshika ku dzaha i mhaka yin’wana. Ku ri tshikela makumu naswona hi yin’wana. Tivekele tipakani ta minkarhi ya ku nga dzahi—siku rin’we, vhiki rin’we, tin’hweti tinharhu, hi laha ku nga heriki.

• Yesu u te: “Rhandza munhu-kuloni, kukota loko u tirhandza.” (Marka 12:31) Leswaku u rhandza muakelani wa wena, tshika ku dzaha. Leswaku u tirhandza, tshika ku dzaha.—Nakambe vona “Ku Dzaha—Langutelo Ra Vakreste,” eka Awake!, ya July 8, 1989, matluka 13-15.