Hlaya Hi Ta Tinxaka Ta Le Thailand Leti Tshamaka eTintshaveni
Timakete ta le dorobeni ra Chiang Mai ti tele hi vanhu. Mintshungu yi susumetana ematafuleni lama nga etlhelo ka gondzo lama nga ni swilo swo saseka leswi xavisiwaka. Vaxavi va phikizana ni vaxavisi malunghana ni minxavo ya swilo leswi xavisiwaka lerova pongo ra vona ri tlula ni ra timovha leti hundzaka. Endhawini leyi ya le n’walungwini wa Thailand leyi nga ni vanhu vo tala, vaendzi va kota ku vona tinxaka ta le Thailand leti tshamaka etintshaveni leti ambalaka swiambalo swa mivalavala.
VAAKI va 65 wa timiliyoni va le Thailand va katsa tinxaka letitsongo ta 23 leti vuriwaka tinxaka ta le tintshaveni. To tala ta tinxaka teto ti tshama en’walungwini wa Thailand, ku nga ndhawu leyi nga ni tintshava, milambu ni tindhawu to nona leti nga minkova, leyi fambaka yi kala yi helela etikweni ra Myanmar ni ra Laos.
Vunyingi bya tinxaka ta le Thailand leti tshamaka eswintshabyanini ti fike endhawini yoleyo eka malembe ya 200 lama hundzeke. Vakaren, ku nga rixaka lerikulu eka tinxaka letikulu ta tsevu, va huma eMyanmar. Valahu, Valisu ni Vaakha va huma exifundzheni xa Yunnan, etintshaveni ta le dzonga-vupela-dyambu bya Chayina. Naswona Vahmong ni Vamien va huma hi le Chayina xikarhi.a
Tinxaka leti ti rhurhele ematikweni man’wana ngopfu-ngopfu hikwalaho ko balekela tinyimpi, ku karhatiwa hi tinxaka tin’wana ni ku lava ndhawu leyi noneke yo rima ni ku fuwa swifuwo eka yona.b Ti kume leswaku ndhawu leyinene yo balekela eka yona a ku ri en’walungwini wa Thailand hikuva a yi ri ekule swinene, yi ri ni tintshava naswona vanhu lava tshamaka kona a va nga tati ni xandla. Naswona tiko ra Thailand ri va pfumelele ku tshama kwalaho. Hi ku hatlisa, ku sungule ku va ni miganga leyi a yi hangalake endhawini yoleyo swin’we ni tinxaka to hambana-hambana leti tshamaka swin’we, leti endleke leswaku ku va ni mindhavuko ni tindzimi to hambana-hambana.
Swiambalo Swo Hlawuleka Ni Swa Mivalavala
Tinxaka tin’wana ni tin’wana ti tiviwa hi swiambalo swa tona swo hlawuleka. Hi xikombiso, vavasati va Vaakha va ambala xihuku xa muvala wa silivhere lexi endliweke hi swilo swo tala, lexi fanaka ni swihondzo swo saseka leswi funengetiweke hi nguvu leyi rhungeleriweke swifaniso ni swingwece. Swin’wana swa swifunengeto swa vona swa nhloko swi fana ni swihuku leswi endliweke hi mahakatimba, kumbe swipetlu swa tinsimbhi, swi khavisiwe hi tikunupu leti vangamaka, vuhlalu ni tibolo. Vavasati va Vamien va hlamarisa swinene loko va ambale maburuku ya vona lama khavisiweke hi ku rhungeleriwa swifaniso, lama nga ha tekaka malembe ya ntlhanu ku ma endla. Swiambalo swa vona leswi kokaka mahlo swi katsa duku ro saseka leri bohiwaka enhlokweni, nguvu leyi nga riki na mavoko leyi fikaka eminkondzweni leyi nga ni voya byo tshwuka enkolweni ni nguvu yo leha ya wasi leyi bohiwaka emasengeni.
Vavasati va tinxaka leti tshamaka etintshaveni va ambala swo khavisa ha swona swo tala swa silivhere leswi bakanyana pongo ni ku hatima, leswi kombaka vahlaleri ni vavanuna lava nga ha tsakelaka ku va teka leswaku va ni xikhundlha xihi ni rifuwo ro tala ku fikela kwihi. Swiambalo swin’wana leswi nga efexenini swi nga ha va ni nghilazi, tsandza ni wulu.
Tinxaka to tala leti tshamaka etintshaveni ti tinyungubyisa hi mikhuva ya tona ya ndhavuko. Hi xikombiso, vantshwa va Vakaren va ambala va saseka swinene loko va ya exilahlweni ku tlula loko va ya eka swiendlakalo leswin’wana. Ha yini? Hikuva vantshwa vo tala va khitikanela eswilahlweni hileswi va tshembaka leswaku va nga tikumela vantshwa lava nga tekanaka na vona enkarhini lowu taka. Loko dyambu ri pela, majaha ni tintombhi va khomana hi mavoko, va famba hakatsongo va rhendzela mufi naswona va yimbelela tinsimu ta xintu leti vulavulaka hi rirhandzu vusiku hinkwabyo.
Vantshwa va Vahmong va gangisana loko va ri karhi va tlanga ntlango wo hlawuleka hi nkarhi wa ku tlangela Lembe Lerintshwa. Vafana ni vanhwanyana lava nga ha sungulaka ku tsakelana va yima havambirhi-mbirhi hi layini, va langutana va hambanisiwe hi mpfhuka lowu endlaka magoza yo hlayanyana. Kutani jaha ni nhwanyana va hoxelana bolo leyi endliweke hi nguvu yo olova. Loko un’wana a wisa bolo hi vomu kumbe hi xihoxo, u ta boheka ku nyika lowun’wana nyiko yo saseka. Endzhakunyana nimadyambu, tinyiko teto a nga tlhela a ti kuma loko a yimbelela risimu. Loko a yimbelela kahle, a nga ha tsakisa vanhu vo tala naswona sweswo swi nga n’wi endla a va exiyin’weni lexinene xo va a rhandziwa.
Ku Cinca Maendlelo Ya Swilo
Eminkarhini ya khale, vanhu vo tala va le tintshaveni a va tirhisa endlelo ro rima leri katsaka ku tshetsha ni ku hisa mavivi leswaku va ta byala mbewu ni ku fuwa swifuwo. Mukhuva lowu a wu vanga swiphiqo leswikulu eka mbango. Kambe sweswi vanhu va wu khoma kahle mbango naswona sweswo swi ve ni vuyelo lebyinene.
Tinxaka to tala leti tshamaka endhawini leyi katsaka xiphemu xa tiko ra Thailand, Laos ni ra Myanmar, a ti tolovele ku byala swimilana leswi tinyungu ta swona a ku endliwa xidzidziharisi lexi vuriwaka opium. Kambe namuntlha ti byala kofi, matsavu, mihandzu ni swiluva hileswi ku simekiweke minongonoko leyi siveke marimelo ya khale, leyi seketeriwaka hi ndyangu wa le vuhosini bya Thailand ni minhlangano yo pfuna vanhu ya le matikweni man’wana. Nakambe tinxaka to tala leti tshamaka etintshaveni ti xavisa swilo, ti tirhela vanhu van’wana ni ku endla swilo swa ndhavuko leswi ti swi xaviselaka vavalangi vo tala va le matikweni man’wana.
Hambiswiritano, vusweti, ku kayivela ka mati ni fambiselo ra nkululo swin’we ni ku nga tivi ku hlaya ni ku tsala swi endla leswaku vanhu vo tala va koka exilogweni. Swilo swin’wana leswi karhataka vanhu i ku hunguteka ka swilo swa ntumbuluko leswi pfunaka vanhu leswaku va hanya, ku cinca ka mikhuva ya xintu, xihlawuhlawu, ku tirhisa swidzidziharisi hi ndlela yo biha ni ku nwa byala ku tlula mpimo. Vakokwana wa vona lava feke va balekele eThailand hikwalaho ka swiphiqo sweswo. Kambe, hi kwihi laha vutumbelo byi nga kumiwaka kona namuntlha?
Vutumbelo Lebyinene
Vanhu vo tala lava tshamaka etintshaveni va kume vutumbelo lebyinene ngopfu eka Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso. Pisalema 34:8 yi ri: “N’wina nantswani mi vona leswaku Yehovha hi lonene; wa tsaka munhu la tiyeke emirini la tumbelaka eka yena.” Jawlay, xirho xa rixaka ra Valahu u ri: “Hi nkarhi lowu ndzi tekeke nsati ha wona loko ndzi ri ni malembe ya 19, se a ndzi ri xidakwa naswona a ndzi godzomberiwe hi swidzidziharisi. A ndzi nga swi koti ku tirha loko ndzi nga dzahanga swidzidziharisi naswona loko ndzi nga tirhi a ndzi nga ta va na mali. Nsati wa mina Anothai, u twe onge ndzi n’wi lahlile nileswaku a ndzi nga ha n’wi rhandzi. A hi tshamela ku holova.
“Endzhaku ka loko Suphawadee, n’wana wa hina wa nhwanyana, a velekiwile, Anothai u sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Nilokoswiritano, minkarhi hinkwayo loko Timbhoni ti fika ekaya ra hina, a ndzi baleka ndzi ya tumbela ekhwatini. Hambiswiritano, hi ku hatlisa mahanyelo ya nsati wa mina ma sungule ku cinca. A a ndzi xixima naswona a a endla mintirho ya le kaya. Kutani loko a ndzi khutaze ku dyondza Bibele, ndzi pfumerile.
“Loko tidyondzo ta Bibele ti ri karhi ti khumba mbilu ya mina, hakatsongo-tsongo ndzi sungule ku cinca mahanyelo ya mina. Eku heteleleni, Xikwembu xi ndzi pfune ku hlula mikhuva leyi a yi ndzi godzomberile. Sweswi ndyangu wa mina wu tsakile hikuva se hi hanya vutomi lebyinene ngopfu! Nakambe hi tsakela ku chumayela tinxaka tin’wana leti tshamaka etintshaveni tidyondzo letinene ta le Bibeleni.”
Marito ya Jawlay ma hi tsundzuxa vuprofeta bya le Bibeleni lebyi nga ebukwini ya Nhlavutelo, lebyi vulaka leswaku emasikwini yo hetelela ya misava leyi yo homboloka, “mahungu lamanene lama nga heriki” ma ta chumayeriwa eka “matiko hinkwawo ni tinyimba hinkwato ni tindzimi hinkwato ni vanhu hinkwavo.” (Nhlavutelo 14:6) Timbhoni ta Yehovha ti swi teka ku ri lunghelo lerikulu ku hlanganyela entirhweni wolowo, hikuva wu kombisa leswaku Xikwembu xi rhandza vanhu hinkwavo, ku katsa ni tinxaka ta le Thailand leti tshamaka etintshaveni, leti ambalaka swiambalo swa mivalavala.—Yohane 3:16.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Tinxaka tin’wana ti nga ha va ni mavito yo hlayanyana. Hi xikombiso, ematikweni yo hambana-hambana Vamien va vitaniwa Valu Mien, Vamian, Vayao, Vadao, Vazao kumbe Vaman.
b Tinxaka to tala leti tshamaka etintshaveni ta ha tshama eChayina, Vietnam, Laos ni le Myanmar. Eminkarhini ya sweswinyana, ku sungule miganga leyikulu ya tinxaka teto eAustralia, eFurwa, eUnited States ni le matikweni man’wana.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]
XANA MASINDZA MA ENDLA LESWAKU NKOLO WU LEHA?
Vavasati vo tala va Vakayan va tisasekisa hi ndlela leyi nga tolovelekangiki hi ku ambala masindza yo hatima lama leheke 38 wa tisentimitara etinhan’wini ta vona.c Mukhuva lowu wu sunguriwa loko swinhwanyetana swa ha ri ni kwalomu ka malembe ya ntlhanu. Endzhakunyana ka malembe yo hlayanyana, masindza wolawo ma susiwa kutani ku vekiwa lamakulu lama tikaka, lerova vavasati lava kuleke va ambala masindza ya 25 lama tikaka tikhilogiramu ta kwalomu ka 13! Xivumbeko xa vona xa cinca kambe tinhamu ta vona a ti lehi. Ematshan’weni ya sweswo, masindza wolawo ma tika marhambu lama khomeke makatla kutani ma endla leswaku xifuva ni timbambu swi tlimbana.
[Nhlamuselo ya le hansi]
c Vakayan va le Thailand va huma eMyanmar naswona ni sweswi ku ni Vakayan va kwalomu ka 50 000 lava ha tshamaka kwalaho. Le Myanmar va vitaniwa Vapadaung, leswi vulaka leswaku “Tinhamu to Leha.”
[Xihlovo Xa Kona]
Hilltribe Museum, Chiang Mai
[Bokisi leri nga eka tluka 17]
MINTSHEKETO LEYI VULAVULAKA HI NDHAMBI LEYIKULU
Rixaka ra Valisu ni Vahmong ri ni mintsheketo leyi vulavulaka hi ndhambi leyikulu. Eka ntsheketo wun’wana wa Vahmong, “Hosi ya Tilo” yi lemukise vamakwavo vambirhi leswaku a ku ta va ni ndhambi leyi a yi ta funengeta misava hinkwayo ku nga ri khale. Yi lerise makwavo lonkulu la nga ni tihanyi leswaku a aka xikepe xa nsimbi naswona yi lerise makwavo lontsongo leswaku a aka xikepe xa ntsandza. Hiloko yi lerisa makwavo lontsongo leswaku a teka makwavo wakwe wa xisati swin’we ni xiharhi xa matsune ni xa ntswele eka mixaka hinkwayo ya swona ni timbewu timbirhi ta mixaka hinkwayo ya swimilana kutani a nghena na swona exikepeni.
Loko ndhambi yi fikile, xikepe xa nsimbi xi mbombomerile kambe lexa ntsandza xi papamarile. Kutani nkwangulatilo lowu fanaka ni dragona wu omise misava. Eku heteleleni, makwavo lontsongo u tekane ni makwavo wakwe wa xisati naswona vana va vona va tate misava. Xiya ku fana loku nga kona exikarhi ka ntsheketo lowu ni rungula leri pakanisaka leri tsariweke eBibeleni yo Kwetsima, eka Genesa dzima ya vutsevu ku ya eka ya vukhume.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]
Vavasati lava tshamaka etintshaveni va ambale swiambalo swa vona swa ndhavuko
[Xihlovo Xa Kona]
Hilltribe Museum, Chiang Mai
[Swifaniso leswi nga eka tluka 17]
Jawlay ni ndyangu wakwe
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]
Both pictures: Hilltribe Museum, Chiang Mai