Ku Tlhantlha Xiphiqo Xa Vatluti Xo Tiva Loko Va Ri eVupela-dyambu Kumbe eVuxeni

Hi October 22, 1707, swikepe swa vuthu ra le matini swa Manghezi swi tlute swi kongoma eMugerhweni wa le Nghilandhi. Kambe vatluti a va hlayelanga kahle lomu a va ri kona. Ku humelele yini? Swikepe swa mune swi tshovekile ivi swi mbombomela eSwihlaleni swa Scilly, ku nga ntlawa wa swihlala leswi nga eLwandle ra Atlantic, edzonga-vupela-dyambu bya yinhla ya Land’s End, eNghilandhi. Vanhu va kwalomu ka 2 000 va file.

EMINKARHI yoleyo vatluti va swikepe a swi va olovela ku pima mpfhuka wa vona loko va ya en’walungwini kumbe edzongeni wa ikhweyita. Kambe a va nga ri na yona ndlela leyi pakanisaka yo pima mpfhuka lowu se va wu fambeke ku ya evuxeni kumbe evupela-dyambu. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-18, swikepe swa madzana a swi hundza hi le lwandle ra Atlantic lembe ni lembe, naswona a swi tolovelekile ku va swi mbombomela. Kambe mhangu ya 1707 hi yona leyi endleke leswaku Manghezi man’wana ma ringeta ku tlhantlha xiphiqo lexi.

Hi 1714, Palamendhe ya Nghilandhi yi humese sagwadi ra mali leyi ringanaka 20 000 wa tiphawundi, leyi a yi ta nyikiwa munhu loyi a a ta kota ku pima hi ku pakanisa loko a ri elwandle leswaku xikepe xakwe xi fambe mpfhuka wo tanihi kwihi evuxeni kumbe evupela-dyambu. Namuntlha mali yoleyo yi nga ringana tibiliyoni to hlayanyana ta tirhandi.

Xiphiqo Lexi A Xi Tika Xi Tlhela Xi Tsakisa

Ku tiva leswaku xikepe xi fambe mpfhuka wo tanihi kwihi evuxeni kumbe evupela-dyambu a swi tika swinene hikuva a swi lava leswaku u kumisisa nkarhi lowu pakanisaka. Hi xikombiso: A hi nge u tshama eLondon. Hi awara ya 12 ninhlikanhi, u beriwa riqingho hi munhu la tshamaka etikweni rin’wana leri nga eka layini ya latitude leyi hundzaka hi le tikweni ra rikwenu, kambe u ku byela leswaku nkarhi wa le tikweni ra ka vona i awara ya tsevu nimixo hi siku rero. Sweswo swi vula leswaku nkarhi wa tiko ra ka vona wu le ndzhaku eka nkarhi wa tiko ra ka n’wina hi tiawara ta tsevu. Wa yi tiva ndhawu leyi matiko yo hambana-hambana ma kumekaka eka yona, xisweswo u gimeta hileswaku u tshama eAmerika N’walungu, laha dyambu ra ha ku sungulaka ku tlhava. Sweswi a hi nge u wu tiva kahle nkarhi wa le tikweni rakwe ni tisekoni ta kona, ku nga ri hi ku ya hi nkarhi wa misava hinkwayo, kambe hi ku ya hi ku pimanisa nkarhi ni dyambu. A wu ta swi kota ku tiva hi ku kongoma leswaku u le ndhawini yihi evuxeni kumbe evupela-dyambu.

Eka malembe xidzana lama hundzeke, mufambisi wa xikepe a a kota ku vona loko ku ri awara ya 12 ninhlikanhi loko a ri endhawini yin’wana ni yin’wana emisaveni hi ku langutisa ntsena dyambu. Loko a a wu tiva kahle ni nkarhi wa le tikweni ra rikwavo, a a ta kota ku fungha laha a nga kona—evuxeni kumbe evupela-dyambu—a nga hundzi hi tikhilomitara ta 50. Entiyisweni, a ku laveka leswaku u kuma mpfhuka wolowo hi ku pakanisa endzhaku ka riendzo ro leha leri tekaka mavhiki ya tsevu leswaku u kuma sagwadi ra mali leyi boxiweke eku sunguleni.

Hambiswiritano, xiphiqo lexikulu a ku ri ku tiva nkarhi lowu kongomeke wa laha u humaka kona. Mufambisi wa xikepe a a famba ni wachi leyi nga ni nhonga leyi emakumu ka yona ku nga ni nsimbi leyi yaka hala na hala, kambe a yi nga tirhi exikepeni lexi ndlengandlengisiwaka hi magandlati lamakulu, naswona tiwachi leti nga ni swinsimbana ni swivhilwana a ti nga kombisi nkarhi lowu pakanisaka. Nakambe matirhelo ya tiwachi a ma kavanyeteka loko maxelo ma cinca. Kambe ku vuriwa yini hi wachi leyikulu leyi hi rhendzeleke, ku nga tinyeleti ni n’weti?

Ntirho Wo Tika

Vativi va tinyeleti va sungule endlelo ro pima mpfhuka hi ku tirhisa n’weti. Endlelo leri a ri katsa ku tsala tichati leti a ti ta pfuna vafambisi va swikepe ku vona loko va ri evuxeni kumbe evupela-dyambu hi ku pimanisa ndhawu leyi n’weti wu nga eka yona ni ya tinyeleti tin’wana.

Ku tlula malembe ya dzana, vativi va tinyeleti, vativi va tinhlayo ni vafambisi va swikepe va dodombisane ni xiphiqo lexi, kambe va tsandzekile ku xi tlhantlha hileswi a xi rharhangane ngopfu.

Muvatli U Tiyimisela Ku Tlhantlha Xiphiqo Lexi

John Harrison, muvatli wa le mugangeni wa Barrow Upon Humber le Lincolnshire, u teke xiboho xo ringeta ku tlhantlha xiphiqo lexi. Hi 1713, loko Harrison a nga si hlanganisa malembe ya 20, u endle wachi ya mapulanga leyi nga ni nhonga leyi emakumu ka yona ku nga ni nsimbi leyi yaka hala na hala. Endzhakunyana, u endle swilo swin’wana endzeni ka wachi yoleyo leswi hunguteke ku khuhlana ka swinsimbana ni ku endla leswaku matirhelo ya swona ma nga kavanyetiwi hi ku cinca ka maxelo. Hi nkarhi wolowo tiwachi letinene ngopfu emisaveni a ti salela endzhaku hi kwalomu ka minete siku ni siku, kambe tiwachi ta Harrison a ti salela endzhaku hi sekoni hi n’hweti.a

Kutani Harrison u dzike eka mintlhontlho yo endla leswaku wachi yi tshama yi komba nkarhi lowu pakanisaka loko yi ri exikepeni. Endzhaku ko anakanyisisa hi mhaka leyi ku ringana malembe ya mune, u kongome eLondon leswaku a yisa xikombelo xakwe eka Huvo ya Timhaka ta le Lwandle, leyi a yi ri ni vutihlamuleri byo nyikela sagwadi. Loko a ri kwalaho, Harrison u tivisiwe eka George Graham, muendli wa tiwachi la dumeke, loyi a n’wi lombeke mali yo tala handle ko lava ntswalo leswaku a endla wachi. Hi 1735, Harrison u kombise wachi yo sungula emisaveni leyi pakanisaka ya le swikepeni leyi vuriwaka chronomenter emahlweni ka swirho leswi tsakeke swa Nhlangano wa le Vuhosini, ku nga huvo ya van’wasayense lava dumeke ngopfu eBritain. Wachi yoleyo a yi tika 34 wa tikhilogiramu naswona a yi namekiwe hi nsimbi ya burasi.

Harrison u rhumiwe ku teka riendzo ra le lwandle ro ya eLisbon leswaku a kambela wachi yakwe—ku nga ri eWest Indies, hilaha a swi laviwa hakona leswaku u wina sagwadi—naswona wachi yoleyo yi tirhe kahle ngopfu. Harrison a a ta va a lave ku teka riendzo hi nkarhi wolowo a tsemakanya lwandle ra Atlantic leswaku a kombisa leswaku wachi yakwe a yi fanela hi ku wina sagwadi. Entiyisweni, loko a khome nhlangano ro sungula ni Huvo ya Timhaka ta le Lwandle, hi yena hi byakwe a voneke swihoxo hi wachi yakwe! Leswi Harrison a a nga rhandzi swihoxo entirhweni wakwe, u vone leswaku a nga antswisa ndlela leyi a yi endleke ha yona. Kutani u kombele ntsena ku nyikiwa mali yitsongo ni nkarhi lowu engetelekeke leswaku a endla wachi yin’wana yo antswa swinene.

Endzhaku ka malembe ya tsevu, wachi ya vumbirhi ya Harrison leyi a yi tika 39 wa tikhilogiramu naswona a yi ri ni swilo swo hlayanyana leswi antswisiweke, yi tsakeriwe ngopfu hi Nhlangano wa le Vuhosini. Kambe Harrison loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 48, a a nga si eneriseka hi wachi yoleyo. U tlhelele entirhweni naswona u hete malembe ya 19 lama landzeleke a endla wachi ya vunharhu, leyi a yi hambane swinene ni letin’wana.

Loko Harrison a ri karhi a endla wachi ya vunharhu leyikulu, u tshubule swin’wana a nga swi langutelanga. Mutirhi-kulobye u endle wachi leyi hoxiwaka exikhwameni, a kopa maendlelo ya Harrison. Hi ntolovelo vanhu a va ehleketa leswaku tiwachi letikulu a ti khoma nkarhi kahle ku tlula leti hoxiwaka eswikhwameni. Kambe Harrison u hlamarisiwe hi ndlela leyi wachi yoleyo leyintshwa a yi wu khoma ha yona nkarhi. Kutani loko riendzo ro tsemakanya lwandle ra Atlantic ro kambela wachi yakwe ri hetelele ri hleriwile hi 1761, a nga tirhisanga wachi yakwe ya vunharhu, kambe u tirhise ya vumune leyi a yi tika khilogiramu yin’we, leyi a yi endliwe ku fana ni wachi leyi hoxiwaka exikhwameni. Ku vuriwa leswaku Harrison u te: “Ndzi xi nkhensa hi mbilu hinkwayo Xikwembu xa Matimba Hinkwawo hileswi ndzi hanyeke malembe yo tala, leswaku hi ndlela yo karhi ndzi kota ku heta wachi leyi.”

Xiboho Xa Vukungundzwana

Hambiswiritano, hi nkarhi wolowo vativi va tinyeleti a ku sele katsongo leswaku va kota ku tiva loko va ri evuxeni kumbe evupela-dyambu hi ku langutisa n’weti. Ku tlula kwalaho, munhu loyi hi nkarhi wolowo a a rhangela ntlawa wa vaavanyisi lava a va pfumeleriwe ku nyikela sagwadi rero a ku ri mutivi wa tinyeleti, Nevil Maskelyne. Wachi ya Harrison yi kamberiwe eka riendzo ro tsemakanya lwandle ra Atlantic leri tekaka masiku ya 81. Xana yi swi kotile ku wu khoma nkarhi? Yi salele endzhaku hi tisekoni ta ntlhanu ntsena! Nilokoswiritano, vaavanyisi va hlwele ku nyika Harrison sagwadi, va vula leswaku milawu yin’wana yi tluriwile ni leswaku wachi yoleyo swi lo kotlanisa ntsena ku va yi khoma nkarhi. Hikwalaho ka sweswo, u lo kuma ntsena xiphemu xa mali ya kona. Hi nkarhi wolowo, hi 1766 Maskelyne u kandziyise tichati leti kombaka ka ha ri emahlweni tindhawu leti n’weti wu yimaka eka tona, leti pfunaka vafambisi va swikepe ku hlayela hi hafu ya awara ntsena leswaku va tiva loko va ri evuxeni kumbe evupela-dyambu. Harrison a a chava leswaku Maskelyne a nga tshuka a wina sagwadi rero.

Kutani hi 1772, Mufambisi wa swikepe James Cook tlhelo muvalangi wa Munghezi, u nghenele mhaka leyi. Eka riendzo rakwe ra vumbirhi ra nkoka, Cook u tirhise wachi leyi kopiweke eka ya Harrison naswona endzhakunyana u vule leswaku yi endle hinkwaswo leswi a swi languteriwile. Hi nkarhi wolowo, Harrison loyi se a a ri ni malembe ya 79, u hlundzukele Huvo ya Timhaka ta le Lwandle lerova u yi mangalele eka hosi ya le Nghilandhi. Hikwalaho ka sweswo, Harrison u nyikiwe mali leyi a yi sele hi 1773 hambileswi swi nga vuriwangiki ximfumo leswaku hi yena la wineke sagwadi rero. John Harrison u fe endzhaku ka malembe manharhu, hi siku leri a hlanganiseke ha rona malembe ya 83.

Endzhakunyana ka malembe ma nga ri mangani, tiwachi leti pakanisaka ngopfu ta le swikepeni leti vuriwaka ti-chronometer a ti xavisiwa hi 65 wa tiphawundi. Muvatli wa le mugangeni wun’wana u hetelele a endle wachi leyi a swi tika ku yi endla hikwalaho ka leswi a a tlharihile naswona a a tinyiketerile.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ku kumisisa loko u ri evuxeni kumbe evupela-dyambu hi ku tirhisa nkarhi

AWARA YA TSEVU NIMIXO AWARA YA 12 NINHLIKANHI

LE AMERIKA N’WALUNGU LE BRITAIN

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

John Harrison, muendli wa tiwachi

[Xihlovo Xa Kona]

SSPL/​Getty Images

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Wachi yo sungula ya Harrison leyi tikaka 34 wa tikhilogiramu

[Xihlovo Xa Kona]

National Maritime Museum, Greenwich, London, Ministry of Defence Art Collection

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Wachi ya vumune ya Harrison leyi tikaka khilogiramu yin’we (lowu a hi mpimo wa yona)

[Xihlovo Xa Kona]

SSPL/​Getty Images

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 20]

Ship in distress: © Tate, London/Art Resource, NY; compass: © 1996 Visual Language