Vona Nkarhi U Tlhela U Twa Xingelengele Xa “Wachi Leyikulu Eka Hinkwato”

LOKO Xigodlho xa Westminster xi tshwile hi 1834, van’watipolitiki va le Britain va hlele mphikizano wo tsala pulani ya xin’wana lexintshwa. I mani loyi a a ta tsala pulani leyinene ya muako lowuntshwa wa Palamendhe? Pulani ya Nkulukumba Charles Barry hi yona leyi humeleleke eka mphikizano wolowo naswona a yi ri ya muako lowukulu wo saseka, lowu a wu ri ni xihondzo xo xonga lexi nga ni tiwachi ta mune ematlhelo ka xona. Ndzawulo yo Aka Miako ya le Vuhosini yi lerise leswaku ku akiwa “Wachi Leyikulu eka Hinkwato, leyi nga si tshamaka yi endliwa emisaveni.”

Wachi leyi i yin’wana ya mimfungho leyi dumeke ya le London naswona mpfumawulo wa xingelengele xa yona lowu nga faniki ni wa leswin’wana wu tiviwa emisaveni hinkwayo. Yi thyiwe vito leri nge Big Ben, hambileswi eku sunguleni vito rero a ri kombetela ntsena eka xingelengele xa yona lexikulu. Wachi leyi leyi dumeke yi endliwe hi ndlela yo hlamarisa.

Ntirho Wo Tika

Hi 1843 ku sunguriwe ntirho wo aka xihondzo lexi leheke timitara ta 96 xi tlhela xi va ni wachi. Endzhaku ka malembe manharhu, ku laviwe munhu la nga ni vutshila loyi a a ta endla wachi leyi pakanisaka, leyi a yi nga ta lahla nkarhi hambi ku ri hi sekoni yin’we awara yin’wana ni yin’wana. Ntirho wolowo a ku nga ri matlangwana. Leswi xihondzo lexi a xi ta yima empfhukeni, swimhandzana swa wachi a swi ta biwa hi moya, swi weriwa hi gamboko ni ayisi—hambi ku ri ku phatsamiwa hi matuva. Swilo sweswo a swi ta kavanyeta nsimbi leyi nga endzeni ka wachi, leyi ku lenga-lenga ka yona nkarhi na nkarhi ku endlaka leswaku yi tshama yi ri enkarhini. Loko swidyondzeki swi ri karhi swi kanerisana malunghana ni ndlela yo tlhantlha swiphiqo leswi, Edmund Beckett Denison, muendli lonkulu wa tiwachi, u te ni pulani ya wachi leyi lavekaka naswona u pfumeleriwe ku yi endla.

Wachi yoleyo yi hetiwe endzhaku ka malembe mambirhi, kambe yi tshame laha muendli wa yona a tirhelaka kona ku ringana malembe man’wana ya ntlhanu loko xihondzo xi ri karhi xi hetiwa ku akiwa. Hi nkarhi wolowo, Denison u endle nchumu lowu sirhelelaka nsimbi leyi nga endzeni ka wachi leswaku yi nga kavanyeteki ivi yi lahla nkarhi.

Ku Endliwa Ka Xingelengele Xa Big Ben

Leswi wachi a yi endliwile, se a ku fanele ku endliwa swingelengele. Xingelengele xa kona xi endliwe endhawini leyi n’okisaka tinsimbhi leyi nga en’walungu-vuxa bya Nghilandhi. A xi ri xikulu swinene ku tlula ndlela leyi a va ehlekete ha yona naswona a xi tika tithani to tlula 16. Leswi a xi tika ngopfu xi onhe platifomo ya xikepe lexi a xi ta xi rhwala xi xi yisa eLondon. Hi ku famba ka nkarhi, xikepe xexo xi teke riendzo rero. Loko xingelengele xi fike ehlalukweni, xi hetelele xi rhwariwa hi golonyi leyi endleriweke xona hi ku kongoma, leyi a yi kokiwa hi tihanci to basa ta 16. Kutani xi hayekiwe eka rimba leri a ri ri emahlweni ka Palamendhe, laha a xi ta kamberiwa kona.

Swingelengele swo tala leswikulu swi thyiwa mavito, kutani ni lexi xi thyiwe vito leri nge Big Ben. Ha yini? Ku hava la swi tivaka. Van’wana va vula leswaku xi nga ha va xi thyiwe vito ra Nkulukumba Benjamin Hall, ku nga wanuna la xiximekaka la tirheke ePalamendhe. Kasi van’wana va vula leswaku xi thyiwe vito ra Benjamin Caunt, mubi wa xibakele la dumeke wa nkarhi wolowo. Ku nga khathariseki leswaku vito leri nge Big Ben ri huma kwihi—a ra ha tirhisiwi ku vitana xingelengele xa wachi ntsena—sweswi ri kombetela eka wachi ni xihondzo hinkwaxo.

Xingelengele Xi Onhaka Kambirhi

Nsimbi yo sungula leyi nga endzeni ka Big Ben a yi tikomba yi vevukile, kutani yi siviwe hi leyikulu leyi tikaka tikhilogiramu ta 660. Hambiswiritano, xingelengele xi onhakile endzhaku ka tin’hweti to hlayanyana xi kamberiwile. Xi fayekile naswona a xi nga ta lunghiseka. Kutani xi chichiwile ivi xi n’okisiwa naswona ku endliwe xin’wana lexi tikaka tithani ta 13,7. Ntshungu wu tlhele wu yima eswitarateni wu hlalela loko golonyi yi ri karhi yi tisa lexintshwa eNdlwini ya Palamendhe.

Endzhaku ka tin’hweti to hlayanyana, xihondzo xexo xi herile. Mintlawa yo hlayanyana ya vavanuna yi tirhe hi matimba leswaku yi tlakula xingelengele xa Big Ben hi muchini leswaku xi ta vekiwa ehenhla ka xihondzo. Eku heteleleni, xi hlanganisiwe ni swingelengele swa mune leswitsongo leswi a swi ta ba loko ku hundza timinete ta 15 ni loko ku sele timinete ta 15 leswaku ku ba awara yin’wana ni yin’wana. Kutani ku hlanganisiwe swiphemu leswitsongo swa yona. Eku heteleleni, “Wachi Leyikulu eka Hinkwato” a yi lunghekele ku tirha.

Hi July 1859, Big Ben yi sungule ku tirha. Kambe ku tirha ka yona a ku tlhaveriwanga hi dyambu. Eku sunguleni ka October, xingelengele lexikulu xi tlhele xi fayeka. A swi nga ta koteka nikatsongo ku xi chicha eka xihondzo. Ematshan’weni ya sweswo, vatirhi va xi hundzuluxe katsongo leswaku nsimbi leyi nga endzeni ka xona yi nga bi laha ku fayekeke kona. Kutani va hoxe nsimbi yin’wana yo vevuka leswaku xi nga ha tlheli xi fayeka enkarhini lowu taka. Ku nga si hela malembe manharhu, Big Ben yi tlhele yi sungula ku tirha. Ndhawu leyi fayekeke ya ha ri kona naswona hi yona leyi endlaka leswaku yi va ni mpfumawulo wo hlawuleka lowu nge bong.

Swiendlakalo Swa Nkoka eMatin’wini

Hi 1924 vaviki va mahungu va BBC, British Broadcasting Corporation, va veke xikurisa-marito eka xihondzo xexo naswona va sungule ku haxa mpfumawulo wa ku ba ka xingelengele xa Big Ben nkarhi na nkarhi leswaku va tivisa tiko hinkwaro loko ku ba awara yin’wana ni yin’wana. Endzhaku ka malembe ya nhungu, vayingiseri hinkwavo lava nga ematikweni lama nga ehansi ka Mfumo wa Manghezi na vona va sungule ku twa mpfumawulo wolowo naswona namuntlha mimpfumawulo leyi tsakisaka ya ku ba ka Big Ben yi twakala emisaveni hinkwayo hi ku tirhisa nhlangano wa vuhaxi wa BBC World Service.

Hambileswi wachi ni swingelengele swi poneke hi nkarhi wa ku buluka ka tibomo ta nyimpi ya vumbirhi ya misava, hi 1976 swi onhakile hileswi tinsimbi ta swona ti khuhlekeke naswona ku onhake ndhawu leyikulu laha wachi a yi ri kona. Hambiswiritano, xingelengele lexikulu a xi nga onhakanga naswona xi tlhele xi sungula ku tirha ku nga si hela mavhiki ma nga ri mangani. Swi teke tin’hweti ta kaye leswaku ku lunghisiwa wachi yoleyo.

Ku ringana nkarhi wo leha, wachi ya Big Ben a ku ri yona leyikulu eka hinkwato leti tshameke ti endliwa emisaveni, naswona ka ha ri yona leyi nga enkarhini ku ti tlula hinkwato leti vekiwaka ehandle ka miako. Leswi mpfumawulo wa ku ba ka yona wu tshamelaka ku kopiwa, u nga wu twa eka tiwachi letitsongo ni letikulu ematikweni yo tala. Kutani a swi hlamarisi leswi Big Ben se yi nga mfungho wa tiko ra Nghilandhi ni ntsindza wa rona. Hakunene i “Wachi Leyikulu eka Hinkwato”!

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

KU TSHAMA YI RI ENKARHINI

Kanharhu hi vhiki, mulunghisi wa wachi leyi u khandziya switepisi swa 300 a ya gwedla hi voko ntambhu leyi khomaka nsimbhi yo tika leyi endlaka leswaku wachi leyi yi tirha. U tlhela a yi langutisa ku vona loko yi ri enkarhini. Nsimbi leyi nga endzeni ka wachi leyi leheke timitara ta mune ya lenga-lenga eka tisekoni tin’wana ni tin’wana timbirhi. Nsimbi yin’wana leyitsongo leyi nga ehenhla ka xingelengele yi ni swingwece swin’wana swa khale. Loko wachi leyi yi lahla nkarhi, mulunghisi wa yona u engetela xingwece xin’we. Kasi loko yi va emahlweni, u susa xingwece xin’we.

[Xifaniso]

Swingwece leswi swa khale swi pfuna ku seta wachi

[Swihlovo Swa Kona]

Winding clock: AP Photo/Lefteris Pitarakis; coins on ledge: Parliamentary copyright images are reproduced with the permission of Parliament

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Xingelengele lexikulu lexi tikaka 13,7 wa tithani (Big Ben) xa ba awara yin’wana ni yin’wana

[Xihlovo Xa Kona]

Popperfoto/Getty Images