Vuvabyi Bya Marhambu—Byi Hlakata Hakatsongo-tsongo

Anna wa malembe ya 19, a a ri karhi a hlakarhela kahle eka vuvabyi bya ku chava ku dya loko hi xitshuketa a wela ehansi hileswi a a twa xitlhavi lexikulu enhlaneni. Ku tshoveke marhambu mambirhi elongweni rakwe naswona ku leha kakwe ku hunguteke hi tisentimitara ta ntlhanu. Sweswo swi vangiwe hi vuvabyi bya marhambu.

VUVABYI bya marhambu byi vuriwa vuvabyi lebyi hlakataka hakatsongo-tsongo hileswi hakanyingi swikombiso swa ku dyeka ka marhambu swi nga vonakiki kukondza ma tsana swinene lerova ku tlakula ni ku tlumba nchumu wo karhi kumbe ku wa swi nga endla leswaku ma tshoveka. Hi ntolovelo, vanhu va tshoveka nyonga, timbambu, marhambu ya longo kumbe hlakala ra voko. Vanhu hakanyingi va ehleketa leswaku vuvabyi bya marhambu byi khoma vakhegula lava tsaneke ntsena. Hambiswiritano, hilaha mhaka ya Anna yi swi kombisaka hakona, vuvabyi lebyi byi nga khoma ni vantshwa.

Vuvabyi Lebyi Xungetaka Rihanyo

Nhlangano wa Matiko Hinkwawo wa Vuvabyi bya Marhambu wu vika leswaku “eMatikweni ya le Yuropa, munhu un’we u tshoveka rhambu hikwalaho ka vuvabyi bya marhambu eka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 30.” EUnited States, vanhu va timiliyoni ta khume va ni vuvabyi bya marhambu, naswona van’wana va timiliyoni ta 34 va le khombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi hikwalaho ka leswi marhambu ya vona ma nga ni timbhovo to tala. Ku tlula kwalaho, Tindzawulo ta Rihanyo ta le United States ti vika leswaku “wansati un’we eka vavasati van’wana ni van’wana vambirhi naswona wanuna un’we eka vavanuna va mune lava nga ni malembe ya 50 kumbe ku tlula va ta tshoveka marhambu hikwalaho ka swiphiqo leswi fambisanaka ni vuvabyi bya marhambu evuton’wini bya vona.” Naswona xiphiqo xexo xi karhi xa nyanya.

Magazini wa Bulletin of the World Health Organization wu vula leswaku nhlayo ya vanhu lava tshovekaka marhambu hikwalaho ka vuvabyi bya marhambu ku languteriwe leswaku yi andza hi mpimo lowu andzisiweke kambirhi emisaveni hinkwayo eka malembe ya 50 lama taka. Nhlayo leyi leyi ringanyetiwaka yi nga ha va yi sekeriwe emhakeni ya leswi ku languteriweke leswaku nhlayo ya vadyuhari yi andza. Vuvabyi bya marhambu hi byona lebyi lamataka ni ku dlaya vanhu vo tala. Vavabyi va kwalomu ka tiphesente ta 25 lava nga ni malembe ya 50 kumbe ku tlula lava tshovekeke nyonga, va fa hikwalaho ka swiphiqo leswi vaka kona loko va endliwa vuhandzuri elembeni leri landzelaka leri va tshovekeke ha rona.

Xana U Le Khombyeni?

Nkambisiso wa sweswinyana wu kume leswaku xitekela hi xona ngopfu-ngopfu xi endlaka leswaku vanhu va va ekhombyeni ro khomiwa hi vuvabyi lebyi. Loko vatswari va tshame va tshoveka tinyonga, vana va vona va nga ha va ekhombyeni lerikulu ro va na vona va tshoveka tinyonga. Nchumu wun’wana lowu nga endlaka leswaku vanhu va va ekhombyeni ro khomiwa hi vuvabyi lebyi hiloko n’wana la nga si velekiwaka a nga kumi kahle swakudya, leswi endlaka leswaku marhambu yakwe ma nga tiyeli loko se a ri evutsongwanini. Naswona ku dyuhala swi nyanyisa khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi. Loko vanhu va ya va dyuhala, hi ntolovelo marhambu ya vona ma ya ma tsana. Vuvabyi byin’wana byo fana ni Cushing’s disease, vuvabyi bya chukele, hyperthyroidism na byona byi nga vangela munhu vuvabyi bya marhambu.

Ku yima ka vavasati ku ya enkarhini swi hunguta homoni ya estrogen leyi sirhelelaka marhambu. Hi yona mhaka leyi vavasati va kwalomu ka nhlayo leyi andzisiweke ka mune va khomiwa hi vuvabyi lebyi ku tlula vavanuna. Ku kayivela ka homoni ya estrogen loku vangiwaka hi ku susiwa ka xirho xa xisati lexi endlaka matandza swi nga endla leswaku wansati a hatla a yima ku ya enkarhini.

Leswi munhu a nga swi endlaka leswaku a papalata makhombo yo khomiwa hi vuvabyi swi katsa ku cinca swakudya leswi a swi dyaka ni ndlela leyi a hanyaka ha yona. Ku dya swakudya leswi kayivelaka khalisiyamu ni vhithamini D swi endla leswaku marhambu ma tsana. Ku dya swakudya leswi teleke munyu swi nga ha nyanyisa khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi hikuva swi endla leswaku miri wu lahlekeriwa hi khalisiyamu yo tala. Nakambe ku nwa ngopfu byala leswi hakanyingi swi fambisanaka ni ku nga dyi kahle swi nga endla leswaku marhambu ma dyeka.

Hilaha swi kombisiweke hakona eku sunguleni, Anna u khomiwe hi vuvabyi bya marhambu hileswi a a ri ni xiphiqo xo chava ku dya. Sweswo swi endle leswaku a kayivela swiaki swin’wana emirini, miri wakwe wu hunguteka naswona a kala a nga ha yi enkarhini. Hikwalaho ka sweswo, miri wakwe wu tshike ku humesa homoni ya estrogen, sweswo swi endle leswaku marhambu yakwe ma tsana.

Nchumu wun’wana lowu nga endlaka leswaku munhu a va ekhombyeni ro khomiwa hi vuvabyi bya marhambu i ku nga endli vutiolori. Ku dzaha na kona ku nga veka munhu ekhombyeni ro va ni vuvabyi lebyi hikuva ku nga hunguta swiaki leswi nga emarhambyini. Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, ku dzaha hi swona leswi endlaka leswaku munhu un’we eka va nhungu a tshoveka nyonga. Hambiswiritano, minkambisiso yi kombisa leswaku loko munhu a tshika ku dzaha, ku dyeka ka marhambu ni ku va ekhombyeni ro tshovekeriwa hi wona swa hunguteka.

Ku Sivela Vuvabyi Bya Marhambu

Munhu u fanele a sungula ku tisirhelela eka vuvabyi bya marhambu ku sukela loko a ha ri ntsongo. Wolowo hi wona nkarhi lowu marhambu lama endlaka 90 wa tiphesente ya munhu ma tiyaka ha wona. Khalisiyamu, xiaki xa nkoka lexi endlaka leswaku kongotlo wa munhu wu tiya, yi kumeka ngopfu-ngopfu emarhambyini. Swakudya swin’wana leswi nga ni khalisiyamu yo tala i ntswamba ni swilo swin’wana leswi endliweke hi wona swo fana ni yogati, chizi; tihlampfi ta ti-sardine ni ti-salmon leti hoxiwaka ethinini (leti dyiwaka ni marhambu ya tona); mihandzu ya almondi; mukapu wa ti-oats; mbewu ya sasame; swakudya leswi fanaka ni chizi leswi vuriwaka tofu; ni matsavu lama nga ni matluka ya rihlaza ro dzwihala.

Ku laveka vhitamini D leswaku khalisiyamu yi kota ku tswongiwa hi miri. Vhitamini leyi yi endliwa eka nhlonge loko munhu a tshama edyambyini. Manuel Mirassou Ortega, dokodela tlhelo xirho xa nhlangano wa Mexican Bone and Mineral Metabolism Association, u te: “Ku tshama edyambyini ku ringana timinete ta khume hi siku swi nga pfuna munhu ku tisirhelela eka vuvabyi bya marhambu, hikuva swi endla leswaku a va ni mpimo wa kwalomu ka 600 wa vhitamini D.” Vhitamini leyi ya kumeka ni le ka ntsutsu wa tandza, tinhlampfi ta le lwandle ni le ka xivindzi.

Ku endla vutiolori i swa nkoka swinene leswaku munhu a tisirhelela eka vuvabyi bya marhambu. Loko munhu a ri karhi a kula, ku endla vutiolori swi n’wi pfuna leswaku a va ni marhambu yo tiyela, kasi loko a dyuhele swi n’wi pfuna leswaku ma nga tsani. Vanhu va khutaziwa ngopfu ku endla vutiolori bya ku tlakula tinsimbi, lebyi endlaka leswaku tinyama ti tirha swinene hileswi ti lwisanaka ni matimba ya nkoka-misava handle ko tsanyula marhambu ni mahlangano. Ku famba, ku khandziya switepisi hambi ku ri ku cina i tindlela to olova to endla vutiolori kambe leti pfunaka swinene.a

Ku ni swilo swo tala leswi munhu a nga swi endlaka leswaku a sivela vuvabyi lebyi lebyi hlakataka hakatsongo-tsongo. Hilaha hi swi voneke hakona, leswi swi nga ha katsa ku cinca swakudya leswi munhu a swi dyaka ni ndlela leyi a hanyaka ha yona, leswaku a sivela ku tsana ka marhambu ni ku endla leswaku ma tiya swinene. I ntiyiso leswaku eka vanhu vo tala lava toloveleke ku nga endli vutiolori, swi nga ha va tikela swinene ku cinca ndlela leyi va hanyaka ha yona. Kambe lava tikarhatelaka ku endla tano va vuyeriwa swinene! Ndlela yin’wana leyi va vuyeriwaka ha yona ku nga ha va ku papalata ku khomiwa hi vuvabyi bya marhambu lebyi khomaka vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Ku sivela vuvabyi bya marhambu swi nga ha katsa ku cinca swakudya leswi munhu a swi dyaka ni ndlela leyi a hanyaka ha yona leswaku a sivela ku tsana ka marhambu ni ku endla leswaku ma tiya swinene

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 19]

Vuvabyi bya marhambu i vuvabyi lebyi endlaka leswaku marhambu ma va ni timbhovo to tala, xisweswo ma tsana swinene naswona ma va ekhombyeni ro tshoveka. Vuvabyi lebyi byi nga voniwa hi ku tirhisa X-ray leyi kumisisaka leswaku rhambu ri ni timbhovo to tala ku fikela kwihi.

[Swifaniso]

Rhambu leri hanyeke kahle

Rhambu leri nga ni vuvabyi bya marhambu

[Xihlovo Xa Kona]

© BSIP/​Photo Researchers, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Ku tlakula tinsimbi swi pfuna ku sivela marhambu leswaku ma nga vi ni timbhovo to tala

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20]

Mihandzu ya almondi ni swakudya swin’wana leswi endliweke hi ntswamba swi ni khalisiyamu yo tala