Timongo Ta Macadamia—Swakudya Swo Nandziha Swa Le Australia

MUTIVI wa swimilana Walter Hill u honolele jaha leri a ri ri mupfuni wakwe. Jaha leri a ra ha ku dya timongo ta nsinya lowa ha ku tshuburiwaka emakhwatini lama rhandziwaka hi mpfula ya le dzonga-vuxa bya Queensland le Australia. Hill u twe leswaku timongo teto ti ni chefu. Kambe jaha leri a ri vabyanga naswona a ri fanga. Ematshan’weni ya sweswo, ri kume leswaku timongo teto ta nandziha. Hiloko Hill a dya yin’we ivi a kuma leswaku ya nandziha. Endzhakunyana ka sweswo, u sungule ku nyika vativi va swimilana ni vanghana vakwe swinsinyana swa macadamia emisaveni hinkwayo.a

Namuntlha, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 150, timongo ta macadamia ti dume ngopfu emisaveni hinkwayo naswona swa fanela. Magazini wa Chronica Horticulturae wu ri: “Timongo ta macadamia ti tekiwa ti ri letinene ngopfu emisaveni hileswi ti nandzihaka swinene, ti nga tiyangiki ngopfu loko u ti dya naswona ti nga ni muvala wo kwalala.” A swi hlamarisi leswi nsinya wa timongo ta macadamia wu byariwaka ngopfu eAustralia.

Mongo Leyi Swi Tikaka Ku Yi Faya

Misinya ya macadamia leyi tshamaka yi ri ya rihlaza, yi kula kahle etindhawini leti rhandziwaka hi mpfula ti tlhela ti hisa ta le ribuweni ra le vuxeni bya Australia. Mixaka yimbirhi eka ya kaye ya minsinya ya macadamia yi tswala timongo leti dyiwaka, leti nga ni xikhamba xo tsindziyela; leti nga ni muvala wa buraweni, leti nga ta xirhendzevutana, ti ringanaka ni mavulu naswona mongo ya kona yi nga yo kwalala.

Hambiswiritano, xikhamba xa yona xo tsindziyela swa tika ku xi faya.b Vaaki vo sungula va le Australia a va tirhisa maribye ku ti faya. John Waldron, mubyari lonkulu wa minsinya leyi tswalaka mihandzu, a a ti faya hi hamele eka nsimbi leyikulu yo tika. Entiyisweni, hi ku tirhisa switirhisiwa sweswo, u faye timongo ta kwalomu ka nhungu wa timiliyoni eka malembe lama tlulaka 50. Xana yi kona michini yo faya timongo leti? Michini yo sungula leyi endliweke a yi nga pfumeleriwi ku tirhisiwa hikuva a yi nga ti fayi kahle. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, ku endliwe michini leyi a yi ti faya kahle.

Xiphiqo xin’wana a ku ri loko ti fanele ti humesa timongo. Loko ku byariwa ta misinya leyinene, hakanyingi a ti humesa timongo leti nga riki tinene. Naswona matshalatshala yo ringeta ku pfanganisa minsinya yimbirhi a ma humelelanga. Leswi vanhu a va langutane ni swiphiqo leswi, bindzu ra ku byala timongo leti ri yimile kukondza tiko ra Hawaii ri tlhantlha xiphiqo lexi. Va te ni ndlela leyinene yo ti byala. Hikwalaho, va sungule ku rhumela timongo ta macadamia leti endlaka 90 wa tiphesente emisaveni hinkwayo. A swi hlamarisi leswi ti sunguleke ku vitaniwa timongo ta le Hawaii.

Kutani hi va-1960, varimi va le Australia “va sungule ku byala timongo ta macadamia hi xikongomelo xo ti xavisa,” va tirhisa tidyondzo leti va ti dyondzeke eHawaii. Hikwalaho ka sweswo, bindzu leri ri kule ngopfu lerova sweswi tiko ra Australia ri tshovela timongo ta kwalomu ka 50 wa tiphesente emisaveni hinkwayo. Nakambe ta byariwa eAfrika, Asia ni le Amerika Xikarhi.

Ku Endzela Purasi Ra Le Australia

Vatsari va Xalamuka! va endzele Andrew, la nga ni purasi ra timongo ta macadamia ekusuhi ni doroba ra Lismore, le New South Wales. Andrew u ri: “Hi byala mixaka yo hambana-hambana ya misinya ya macadamia eka tilayini to hlayanyana leswaku vuluva bya swiluva swa misinya yin’wana byi ta hlangana ni bya leyin’wana.” Vatsari va Xalamuka! va kume leswaku tiphesente ta kwalomu ka 80 ta misinya yo tala leyi byariweke eAustralia i mixaka leyi hlawuriweke hi vapfanganisi va le Hawaii. Hambiswiritano, sweswi vapfanganisi va le Australia va tirhisa fambiselo ra xitekela ra timongo ta nhova ta macadamia leswaku va byala mixaka yin’wana yo antswa ya kwalaho.

Loko hi langutisa emisinyeni, hi vona madzana ya timongo leti lenga-lengaka ku fana ni swibolwana eka matluka yo tsindziyela. Timongo teto ti wupfa endzhaku ka tin’hweti leti tlulaka tsevu ivi ti wela ehansi. Hi xiye leswaku tin’wana ta leti weleke ehansi a ti ri ni timbhovo. Andrew u ri: “Makondlo ma nga dya xikhamba hinkwaxo hi tisekoni ta nhungu. Nakambe tinguluve ta nhova ti rhandza timongo ta macadamia.” Loko hi ri elayinini yin’wana ya misinya ya timongo, Andrew u yimenyana kutani a raha mongo leyi a yi funengetiwe katsongo hi misava. Kutani u vule leswi a ri karhi a n’wayitela: “Ndzi ta kuma tisente tinharhu eka yona.” Van’wamapurasi vo tala va hlengeleta timongo hi ku tirhisa muchini wo hlawuleka lowu nga ni diramu ni tintiho letitsongo ta plasitiki leti rholelaka timongo leti weleke ehansi. Ti susiwa xifunengeto xa le handle ivi ti hlawuriwa epurasini, endzhaku ka sweswo ti yisiwa efektri leswaku ti ya fayiwa, ti hambanisiwa hi tigredi ta kona kutani ti rhumeriwa eka vaxavi.

Ta Nandziha Naswona Ti Ni Rihanyo!

Loko hi hete ku valanga, hi dye timongo to tala naswona hi tiphine hi ku nandziha ka tona loku phomisaka na marha. Kambe xana timongo ta macadamia ti ni rihanyo? Buku yin’wana ya hulumendhe leyi vulavulaka hi timongo ta macadamia yi vula leswaku ti ni mafurha (mafurha lamanene) lama “nkarhi na nkarhi ma hundzaka 72 wa tiphesente, ku nga mpimo lowu tlakukeke swinene eka timongo hinkwato leti nga ni mafurha.” Hi ku ya hi minkambisiso ya sweswinyana, ku dya mpimo lowu ringaniseriweke wa tona swi nga hunguta cholesterol, ti-triglyceride ni ku ehlisa nsusumeto wa le henhla wa ngati.

Vanhu va rhandza timongo ta macadamia loko ti cheriwe eka chokoleti, makokisi kumbe ayisi khrimi. Kasi van’wana va ti rhandza loko ti katingiwile, ti cheriwe munyu kumbe loko ta ha ku fayiwa. Ku nga khathariseki leswaku va ti rhandza loko ti ri njhani, vanhu vo tala va lava ku tlhela va ti dya.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

SWIKHAMBA SWA TONA SWI TIRHISIWA KU ENDLA GEZI

Swikhamba swa tona leswi tiyeke ku fana ni ribye, swi nga vanga ku hisa loku lavaka ku fana ni ka malahla. Xisweswo, khampani leyi endlaka gezi ya le Australia yi tirhisa swikhamba swa timongo leswi cukumetiweke leswaku yi endla gezi leri tirhisiwaka eka fektri leyi fayaka timongo ni leri phakeriwaka emakaya. Fektri leyi i yo sungula eAustralia ku tirhisa swilo leswi cukumetiweke ku endla gezi naswona gezi leri yi ri rhumelaka ri nga ha tlakuka swinene tanihi leswi van’wamapurasi vo tala va nyikelaka hi swikhamba swa timongo.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Van’wamapurasi va le Australia va byala magidi ya misinya leyintshwa lembe ni lembe

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 23]

All photos pages 22 and 23: Australian Macadamia Society