Loko Va Ri Karhi Va Lava Nsuku, Va Kume Kaya

EMADOROBENI yo tala vito leri nge ndhawu ya Machayina ri tsundzuxa vanhu hi switolo swa Machayina, tirhesiturente, tindhawu ta minkhuvo ni leti ku ciniwaka eka tona. Hambiswiritano, ndhawu yin’wana ni yin’wana yi ni matimu ya yona. Vanhu lava tshamaka eAustralia namuntlha va fanele va ma tlangela swinene Machayina yo sungula lama teke etikweni rero etimbuweni ta le dzongeni, ma ri ni ntshembo wo fuwa emigodini ya nsuku leyi a ya ha ku tshuburiwa.

Ndhawu Leyintshwa Leyi Nga Ni Nsuku

Ku sukela hi 1851 loko ku ta va ku tshuburiwe nsuku eAustralia, Machayina yo tala ma rhurhele etikweni rero ku tlula eku sunguleni. Vanhu vo tala va suke enhlangasini wa Nambu wa Pearl eXifundzheni xa Guangdong eChayina va teka riendzo ro tika hi xikepe va ya edzongeni. Eku sunguleni nsuku wu tshuburiwe eCalifornia, le U.S.A., naswona Machayina lama vulavulaka Xicantonese va thye ndhawu yoleyo leyi nga ni nsuku va ku i Ndhawu ya Nsuku. Hikwalaho timayini ta le Australia ti hundzuke Ndhawu Leyintshwa ya Nsuku.

Lexi endleke leswaku Machayina ma rhurha etikweni ra rikwavo a ku nga ri ku ya lava nsuku ntsena. A ku ri ku baleka nyimpi ya xin’wana manana, makhombo ya ntumbuluko, ni vusweti lebyi a byi endla leswaku ma cina gija.

Lexi twisaka ku vava, vanhu van’wana lava sunguleke ku rhurhela eAustralia a va fikanga. Va dlayiwe hi vuvabyi lebyi dlayeke vanhu vo tala lava a va famba hi xikepe. Vanhu lava poneke, vutomi a byi va tikela swinene eka tiko ra vona lerintshwa ku tlula ndlela leyi a va ehleketa ha yona.

Ku Tirha Hi Matimba eMayini

Va sungule ku karhatiwa hi xivundza, hikwalaho ka leswi ndhavuko a wu lava leswaku va siya vavasati ni vana va vona eChayina leswaku va ta hlayisa ndhawu ya vakokwa wa vona. Hi 1861, vavanuna va Machayina lava tlulaka 38 000 a va tshama eAustralia kasi vavasati va Machayina lava tshamaka eAustralia a va ri 11 ntsena. Hambiswiritano, a vo hlayiwa kunene lava a va lava ku aka etikweni rero. Vo tala a va tiyimisele ku tlhelela emakaya ni le mindyangwini ya vona va ri swigwili naswona va xiximiwa.

Ku navela ka vona ku endle leswaku va lava nsuku. Vatirhi va le migodini a va tshama ematendeni naswona a va tirha hi matimba tiawara to tala edyambyini. Eku sunguleni van’wana a va chava ku tirha emugodini hikwalaho ka vukholwa-hava byo karhi. Hambiswiritano, va sungule ku cela nsuku va tlhela va hlengeleta misava leyi a yi ri ni nsuku kutani va yi sefa hi hi sefo ya mapulanga. Matshalatshala ya vona ma veke mihandzu. Swiviko swi komba leswaku exikarhi ka 1854 na 1862, ku rhumeriwe kwalomu ka tikhilogiramu ta 18 662 ta nsuku eChayina.

Lexi twisaka ku vava hileswaku rin’wana ra rifuwo ra vona ri hetiwe hi ku gembula ni ku xava swidzidziharisi, ku nga swilo leswi vanhu lava a va tshama voxe a va nghene hi nhloko eka swona. Swilo leswi hinkwaswo swi va dyele rifuwo ra vona, mali leyi a va yi hola ni ku va va nga ha swi koti ku tlhelela emakaya. Van’wana va kume mpfuno eka minhlangano ya le Chayina ni le ka vanhu lava nga ni musa, kambe van’wana va file va nga si mila ni meno, va ri swisiwana naswona va nga si nghenela vukati.

Nakambe Machayina a ma fanele ma tiyisela ku vondzokiwa ni ku hehliwa hi vanhu lava a va tirha emigodini lava a va nga ri Machayina, lava a va vona onge vanhu vambe va ni vun’we naswona timayini ta vona ti tirha kahle. Sweswo a swi ta endla leswaku Machayina ma hlaseriwa. Nsuku wa vona wu yiviwile naswona va hiseriwe matende ni nhundzu ya vona. Eku heteleleni rivengo rero ri ye ri vonaka hi ku olova. Hambiswiritano, kwalomu ka malembe ya 50 endzhaku ko tshuburiwa ka nsuku, Nawu Lowu Sivelaka ku Rhurhela eka Tiko Rin’wana wa 1901 wu sivele vanhu lava humaka eAsia ku nghena eAustralia kukondza ku va 1973.

Loko Nsuku Wu Hela

Loko nsuku wu hela etimayini, Machayina man’wana ma nambe ma hlawula ku titshamela eAustralia. Hikwalaho ka sweswo, Machayina lawa a ma tirha etimayini ta nsuku ma sungule ku pfula tindhawu to hlantswela, tirhesiturente ni swirhapa kumbe mapurasi. Ma tlhele ma sungula ku endla fanichara ni ku xavisa mihandzu ni matsavu. Hikwalaho, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, tindhawu ta Machayina se a ti kumeka emadorobeni yo tala ya le Australia lama katsaka Atherton, Brisbane, Broome, Cairns, Darwin, Melbourne, Sydney na Townsville.

Leswi vavasati va Machayina lava rhurheleke eAustralia a va nga talanga, vavanuna vo tala a va nga tekanga. Hambiswiritano, van’wana va teke vavasati va le Australia ku nga khathariseki xihlawuhlawu lexi a xi tinyike matimba. Kutani vana va vona va ve vaaka-tiko va le Australia.

Namuntlha Machayina lama tshamaka eAustralia ma tele ku tlula eku sunguleni. Vo tala va ye eAustralia hileswi a va lava dyondzo ya le henhla ni ya ku fambisa mabindzu. Ku engetela kwalaho, se ku ni vavasati vo tala lava luveleke kwalaho. Hikwalaho ka ku cinca ka xiyimo xa ikhonomi, tinhloko to tala ta mindyangu endzhaku ka loko ti ake miti ya tona eAustralia, ti tlhelele eAsia leswaku ti ya tirha eChayina, eHong Kong, eSingapore, kumbe eTaiwan.

Hi ku famba ka nkarhi swilo swi cincile. Kambe vahlapfa lava humaka ematikweni hinkwawo tipakani ta vona a ti cincanga hikuva va ha lava ku kuma nsirhelelo nileswaku vutomi byi va fambela kahle etikweni rimbe.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

VA FAMBE RIENDZO RO LEHA KU TLULA LERI A VA RI LANGUTERILE

Leswaku ma papalata ku hakela mali ya xibalo, Machayina a ma xika eribuweni ra lwandle ra le Australia leri nga ekule swinene ni hlaluko naswona ku nga mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ta dzana ku ya etimayini ta nsuku. Swi tikomba onge a ma tala ku fikela ehlalukweni leri nga edorobeni ra Robe leri nga eAustralia Dzonga. Doroba rolero a ri ri na kwalomu ka 100 ku ya eka 200 wa va aki, naswona hi nkarhinyana wa kwalomu ka tin’hweti ta ntlhanu hi 1857, Machayina ya kwalomu ka 12 000 se a ma hundze hi le hlalukweni rero.

Eka xiendlo lexi hlamarisa xa ku tiyisela ni ku tirhisana, vavanuna va madzana siku rin’wana va teke riendzo va ya etikweni lerikulu va hundza hi le tikweni rin’wana leri miti ya kona yi tsalanganeke va ya etimayini ta nsuku, Hambiswiritano, a ku ri riendzo ro leha ku tlula leri a va ri languterile naswona eka riendzo rero va hete kwalomu ka ntlhanu wa mavhiki va ri endleleni. Vanhu-vambe va tshovele swimilana swa le lwandle leswaku va ta swi dya endleleni loko va ri karhi va famba naswona a va dya tikangaroo na tiwombat. Nakambe va cele swihlovo ni ku pfulela vanhu van’wana ndlela leswaku va ta va landza hi le ndzhaku.

Vavanuna lava ambaleke swiambalo ni swihuku swa ndhavuko a va tsutsuma hi vukheta va salane endzhaku. Endleleni leyi a va famba ha yona ku kumeke mali ya nsimbi ya Machayina. Vanhu lava ha ku fikaka eAustralia va cukumete mali yoleyo loko va xiya leswaku a yi nga pfuni nchumu etikweni rero.

[Xihlovo Xa Kona]

Image H17071, State Library of Victoria

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

NCHUMU LOWU ANTSWAKA KU TLULA NSUKU

Wayne Qu a a ri mutivi wa mbango eYunivhesiti ya Sayense ya le Chayina. Leswaku a yisa tidyondzo takwe emahlweni, yena ni nsati wakwe Sue va ye eYuropa hi va-1990 laha Wayne a fikeleleke tidyondzo takwe ta le henhla. Loko va ri kwalaho, va hlangane ni Timbhoni ta Yehovha kutani va bula hi Bibele. Hi 2000, Wayne na Sue va rhurhele eAustralia, laha va yiseke tidyondzo ta vona emahlweni—laha Sue a yeke emahlweni ni dyondzo yakwe ya ntivo-vutomi. Nakambe va hambete va dyondza Bibele.

Wayne u ri: “Hi hete makume ya malembe hi ri karhi hi yisa tidyondzo ta hina emahlweni. Kambe a ndzi ti byela ndzi ku: ‘Eku heteleleni, hinkwerhu ha dyuhala, ha vabya hi tlhela hi fa. Xana lexi hi xona xikongomelo xa vutomi?’ Hinkwaswo swi tikomba swi nga pfuni nchumu. Hambiswiritano, Bibele yi hi nyike tinhlamulo ta nkoka leti enerisaka.

“Nakambe ku dyondza Bibele swi endle leswaku hi kambisisa dyondzo leyi a hi nga si tshama hi yi kambisisa ya leswaku ku ni Muvumbi. Ndzi hlaye buku ya Timbhoni leyi nge Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? ku katsa ni dyondzo ya Charles Darwin ya ku tiendlekela ka swilo. Ku hlaya ni ku endla vulavisisi bya sayense swi endle leswaku ndzi tshemba leswaku ku ni Muvumbi. Sue na yena u gimete hi ku vula tano.

“Nchumu wun’wana lowu endleke leswaku hi tshemba leswaku ku ni Xikwembu, i ndlela leyi Bibele yi kotaka ku cinca vutomi bya vanhu ha yona. Hakunene, buku leyi leyi hlamarisaka a yi hi nyikanga ntshembo wa vumundzuku ntsena kambe yi tlhele yi endla leswaku hi kuma vanghana va xiviri ni ku tiyisa vukati bya hina! Mina na Sue hi khuvuriwe hi 2005 naswona hi tsake ngopfu hi leswi hi kumeke nchumu wa risima swinene ku tlula dyondzo ya le henhla ni ‘nsuku lowu lovaka.’”—1 Petro 1:7.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Muchayina loyi a a tirha emugodini, hi va-1860

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 19]

Sydney Chinatown: © ARCO/G Müller/age fotostock; gold miner: John Oxley Library, Image 60526, State Library of Queensland