Goza 1—Dyana Hi Ndlela Leyi Faneleke
Michael Pollan mutsari wa tibuku u te: “Dyana swakudya kambe u ringanisela. Dyana matsavu yo tala.” Hi marito lawa ma nga ri mangani u katsakanye xitsundzuxo lexi olovaka lexi ku nga khale xi pfuna vanhu loko swi ta etimhakeni ta madyelo. Xana a a vula yini?
Dyana swakudya leswi nga riki swa khale. Tshama u ri karhi u dya swakudya leswi nga ni “rihanyo,” leswi vanhu se va nga ni malembe va ri karhi va tiphina ha swona, ematshan’weni yo dya leswi dyiwaka masiku lawa leswi u swi kumaka swi wupfile kumbe leswi vekiwaka eswigwitsirisini kumbe emabokisini. Swakudya leswi xavisiwaka etirhesiturente swi swekiwile swi tlhela swi phutseriwa, hi ntolovelo swi va swi tale chukele, munyu ni mafurha leswi nga ha vangaka vuvabyi bya mbilu, vuvabyi byo oma swirho, khensa swin’we ni mavabyi man’wana lama nga ni khombo. Loko u sweka, ringeta ku tirhisa tindlela tin’wana handle ko katinga hi ku tirhisa mafurha. Tirhisa ngopfu swinyunyeteri ku endlela leswaku u nga cheli munyu wo tala. Tiyiseka leswaku nyama yi wupfe kahle naswona u nga tshuki u dya swakudya leswi hundzeriweke hi nkarhi.
Ringanisela loko u dya. Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku vuvabyi lebyi andzaka bya ku nyuhela ka vanhu emisaveni, hakanyingi byi vangiwa hi ku dya ku tlula mpimo. Nkambisiso wun’wana wu kume leswaku ematikweni man’wana ya laha Afrika, “ku ni vana vo tala lava nyuheleke ku tlula lava tsaneke emirini.” Vana vo nyuhela namuntlha va nga ha khomiwa hi mavabyi kumbe va va ni swiphiqo swa rihanyo hi ku famba ka nkarhi, leswi katsaka vuvabyi bya chukele. Vatswari, vekelani vana va n’wina xikombiso lexinene hi ku hunguta ndlela leyi mi dyaka ha yona.
Dyana ngopfu matsavu. Swakudya leswi faneleke swi katsa mihandzu ya mixaka yo hambana-hambana, matsavu, nyama leyi cheriweke tindzoho ni xitachi. Dyana nhlampfi kan’we kumbe kambirhi hi vhiki ematshan’weni yo tshamela ku dya nyama. Hunguta ku dya swakudya leswi nga ni swiaka-miri swo tala, swo tanihi makaroni, xinkwa xo basa ni rhayisi yo basa. Kambe papalata ku dya swakudya leswi nga riki swinene leswi tolovelekeke ngopfu. Vatswari, sirhelelani rihanyo ra vana va n’wina hi ku va pfuna leswaku va tsakela swakudya leswi nga ni rihanyo. Hi xikombiso, loko va lava ku dya swo karhi nkarhi wa swakudya wu nga si fika, va nyikeni timanga, mihandzu ni matsavu lama hlantswiweke ma basa.
Nwana mati yo tala. Vana ni vanhu lavakulu va fanele va nwa mati yo tala siku ni siku ni swihalaki swin’wana leswi nga tsokomberiki. Nwana swo tala swa swilo leswi loko ku hisa kumbe loko u endla ntirho wo tika niloko u endla vutiolori. Swihalaki swo tano swi endla leswaku u kota ku gayela kahle, swi humesa thyaka emirini, swi endla leswaku nhlonge yi languteka kahle ni ku vuyetela ku hunguteka ka miri. Swi endla leswaku u titwa kahle naswona u languteka kahle. Papalata ku nwa swakunwa leswi nga ni xihoko xo tala ni swihalaki swo tsokombela. Ku nwa namuneti yin’we hi siku swi nga engetela kwalomu ka nkombo wa tikhilogiramu emirini wa wena hi lembe.
Ematikweni man’wana leswaku vanhu va kuma mati yo basa va fanele va tirha hi matimba hikuva swa durha. Hambiswiritano, ku nwa mati i swa nkoka swinene. Mati lama thyakeke ma fanele ma virisiwa kumbe ma cheriwa tikhemikhali. Ku vuriwa leswaku mati yo thyaka ma dlaya vanhu vo tala ku tlula tinyimpi ni ku tsekatseka ka misava; ku vikiwa leswaku ma dlaya 4 000 ya vana hi siku. Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri khutaza leswaku tincece ti fanele ti an’wisiwa tin’hweti to sungula ta tsevu handle ko nyikiwa swakudya swin’wana, endzhaku ka tin’hweti teto ti an’wisiwa ti ri karhi ti nyikiwa ni swakudya swin’wana kukondza ti va ni malembe ya kwalomu ka mambirhi.