Ndhawu Yo Khathalelaka Vanhu Lava Nga Ni Vuvabyi Lebyi Nga Tshungulekiki—Hi Xihi Xikongomelo Xa Yona?

“Mana wa mina la nga ni malembe ya 94, loyi a a ri ni vuvabyi bya Alzheimer ni mbilu, a a tshama a ri emubedweni. A a nga lavi ku dya naswona loko hi lava ku n’wi pfuxa a a nga swi lavi. Exibedlhele va ndzi byele leswaku minkarhi yin’wana u pfa a ti rivala. A ndzi lava ku n’wi khathalela a ri ekaya kambe a ndzi lava mpfuno.”—Jeanne.

VUVABYI LEBYI NGA TSHUNGULEKIKI a hi xiphiqo eka loyi a nga na byona ntsena kambe ni le ndyangwini. Maxaka ma langutana ni xiboho xo tika. Xana vutomi bya muvabyi byi fanele byi lehisiwa ku nga khathariseki matshalatshala lama faneleke ma endliwa, hambileswi sweswo swi nga ta endla leswaku a ya emahlweni a xaniseka? Kumbe, xana va fanele va endla matshalatshala leswaku a hlayiseka kukondza a fa?

Vanhu vo tala va vona swi antswa leswaku muvabyi a yisiwa endhawini leyi khathalelaka vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. Ku vuriwa leswaku ndhawu yoleyo yi khathalela ndlela leyi muvabyi a titwaka ha yona, yi n’wi khathalela hi tlhelo ra moya, yi n’wi pfuna leswaku a dzumba ni vanhu van’wana ni ku n’wi pfuna hi tlhelo ra timali. Xikongomelo xa yona i ku antswisa ku xaniseka ka vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. Kwalomu ka hafu ya matiko lama nga kona emisaveni hinkwayo se ma na tona tindhawu to khathalela vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. Hi xikombiso, leswi nhlayo ya vanhu lava khomiweke hi HIV/AIDS ni khensa yi andzaka eAfrika, matiko yo tala ya laha Afrika se ma na tona tindhawu teto kumbe ma le ku endleni ka malunghiselelo yo va na tona.

Xikongomelo Xa Ndhawu Yoleyo

Vavabyi van’wana va nga ha vona onge ku rhumeriwa endhawini yoleyo swi fana ni loko vanhu se va karhele ha vona. Swirho swa ndyangu swi nga vona onge ku n’wi rhumela endhawini yoleyo swi fana ni ku rindza nkarhi wa leswaku a fa. Kambe ku yisa muvabyi endhawini yeleyo a swi vuli leswaku se u lahle thawula. Kambe swi nga pfuna muvabyi leswaku a tiphina hi vutomi naswona a titwa a sirhelelekile loko a tshama ni vanhu lava n’wi rhandzaka ni lava n’wi pfunaka leswaku a tiyisela ku vava loku a ku twaka. Swi nga ha tlhela swi nyika vandyangu wa yena nkarhi wa ku n’wi chavelela ni ku n’wi sekela eka nkarhi lowu a nga ta wu hanya.

Hambileswi ndhawu leyi yi nga va tshunguleki vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki, yi nga tshungula vuvabyi byo tanihi nyumoniya kumbe vuvabyi bya thundhela. Hi xikombiso, loko muvabyi a antswa u hambeta a pfuniwa leswaku a tiya a tlhelela eka xiyimo xa yena.

Tindlela Leti Ndhawu Leyi yi Pfunaka Ha Tona

Ematikweni man’wana ku khathaleriwa ka vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki ku kumeka exibedlhele ntsena. Kambe ematikweni man’wana swirho swa ndyangu swi khathalela muvabyi wa swona ekaya. Loko muvabyi a khathaleriwa ekaya a nga katseka eka leswi endliwaka ekaya. Ku va muvabyi a khathaleriwa ekaya swi fambisana ni mindhavuko ya matiko yo tala, yo tanihi le Uganda, laha ku nga ndhavuko wa vona leswaku swirho swa ndyangu swi khathalela muvabyi ni vadyuhari.

Lava khathalelaka vavabyi va vona ekaya, hakanyingi va pfuniwa hi vanhu lava nga ni ntokoto wo khathalela vavabyi, vo tanihi madokodela, vaongori ni mupfuni wa vanhu [social worker]. Vanhu volavo va nga dyondzisa vanhu lava khathalelaka vavabyi va vona ekaya ku tiyisekisa leswaku muvabyi u tshamisekile va tlhela va va byela hi leswi nga ta endleka loko muvabyi a ri ekusuhi ni ku fa. Nakambe va tlhela va endla swilo hilaha muvabyi ni ndyangu va lavaka hakona. Hi xikombiso, loko swirho swa ndyangu swi swi lava, swi nga sivela vatirhi volavo leswaku va kambela muvabyi kumbe ku n’wi dyisa loko se a tsandzeka.

Dolores na Jean va khathalela tata wa vona la nga ni malembe ya 96. Leswi xiyimo xa yena a xi ya xi nyanya, a va wu tlangela swinene mpfuno lowu a va wu kuma. Dolores u ri: “Munhu loyi a a hi pfuna a a ta ka ntlhanu hi vhiki leswaku a ta hi pfuna hi hlambisa tatana. Mupfuni loyi a a tlhela a cinca malakani ya tatana ni ku n’wi ambarisa loko hi lava a endla tano. Muongori a a ta kan’we hi vhiki ku ta kambela tatana a tlhela a n’wi engetelela mirhi. Dokodela a a ta endzhaku ka mavhiki manharhu. Kambe nkarhi wun’wana ni wun’wana loko hi lava mpfuno wa vona a va ta.”

Leswi vanhu lava, lava nga ni ntokoto va kumekaka nkarhi wun’wana ni wun’wana, sweswo swa pfuna emhakeni yo khathalela munhu la nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hikuva va tiva mirhi leyi faneleke, va tiyisekisa leswaku muvabyi a nga twi ku vava naswona u tshama a xalamukile. Va nga ha tlhela va ringanyeta leswaku a tirhisa muchini wo pfuneta ku hefemula. Mpfuno wa vona wu endla leswaku muvabyi swin’we ni munhu la n’wi khathalelaka va titshemba, wu hunguta ku chava ku xaniseka hi ku twa ku vava kumbe leswi va nga ha langutanaka na swona loko muvabyi a ri ekusuhi ni ku fa.

Nkhathalelo Wa Rirhandzu

Vanhu lava khathalelaka vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki va swi xiya leswaku va fanele va va xixima naswona va va khoma hi ndlela ya xichavo loko va va khathalela. Martha la tirheke malembe yo tlula 20 endhawini yo khathalela vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki u ri: “Vanhu lava a ndzi va khathalela a ndzi tiva leswi va swi rhandzaka ni leswi va nga swi rhandziki naswona a ndzi ringeta ku va pfuna leswaku va tiphina hi nkarhi lowu va saleleke leswaku va hanya. A ndzi titwa ndzi ri ekusuhi swinene na vona naswona van’wana a ndzi va tolovele ngopfu. Entiyisweni, van’wana lava nga ni vuvabyi bya Alzheimer kumbe muxaka wun’wana wa vuvabyi bya mianakanyo a va karhata loko ndzi va pfuna. A va ringeta ku lwa, ku ndzi luma kumbe ku ndzi raha. Kambe minkarhi hinkwayo a ndzi tsundzuka leswaku a va tiendli. Vuvabyi bya vona hi byona a byi endla leswaku va endla tano.”

Loko Martha a vulavula hi ku eneriseka loku a a va na kona hi ku pfuna vanhu lava khathalelaka vavabyi u te: “Leswi a ndzi swi endla a swi endla leswaku va nga tshikileleki loko va khathalela varhandziwa va vona. Ku tiva leswaku mintlawa leyi khathalelaka vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki ya va seketela swa va chavelela.”

Loko ndhawu leyi khathalelaka vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki yi ri kona laha mi tshamaka kona, mi nga yi tirhisa ematshan’weni yo yisa vavabyi volavo exibedlhele kumbe ekaya ra vadyuhari hikuva yi nyikela nkhathalelo wa rirhandzu naswona yi seketela vavabyi ni mindyangu ya vona. Jeanne, la tshahiweke eku sunguleni ka xihloko lexi a nga tisoli hileswi a yiseke mana wakwe endhawini leyi khathalelaka vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki. U te: “Manana u ye emahlweni a tiphina hi vutomi ni ndyangu lowu a wu khathalela miri wakwe, ndlela leyi a titwaka ha yona ni vumoya byakwe. Hi hala tlhelo, vaongori a va n’wi khathalela kahle ni ku n’wi nyika mirhi leyi faneleke. A ndzi tipfinyingi ku vula leswaku vanhu lava a va n’wi khathalela va ni ntokoto naswona va ni ntwela-vusiwana. Switsundzuxo ni vutshila bya vona i swa nkoka. Ndza tiyiseka leswaku Manana a a ta va a nga lavanga ku ya tshama kun’wana handle ko va endhawini leyi.”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 17]

Ku tiva leswaku vanhu lava nga ni ntokoto va nga pfuna nkarhi wun’wana wun’wana swa va pfuna swinene vanhu lava khathalelaka vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

“Hi Swi Kotile Ku Tshama Na Yena Ekaya”

Isabel, wansati la tshamaka eMexico, loyi mana wakwe a heteke malembe ya 16 a karhatiwa hi khensa ya vele, leyi nga hangalaka ni miri hinkwawo kukondza yi nga ha tshunguleki, u te: “Mina ni ndyangu wa ka hina a hi karhateke swinene hi ku tiva leswaku Manana u ta tshama a ri eku xanisekeni. A hi khongelela leswaku a nga twi ku vava loku vanhu lava nga ni khensa leyi nga tshungulekiki va ku twaka va nga si fa. Dokodela wa le Mexico la pfunaka vanhu lava twaka ku vava swinene u hi pfunile. A a hi endzela kan’we hi vhiki, a hi nyika mirhi leyi faneleke yo hunguta ku vava naswona u hi nyike swiletelo leswi kongomeke swo yi tirhisa ni ndlela yo n’wi khathalela. A swi hi chavelela ku tiva leswaku hi nga n’wi fonela leswaku a ta hi pfuna nkarhi wun’wana ni wun’wana. A hi nga tikoti hi ku tsaka loko hi vona Manana a nga twi ku vava emasikwini lawa a a sele na wona ni ku tiphina hi swakudya leswi a a kota ku swi dya. Hi swi kotile ku tshama na yena ekaya kukondza a ti fela hi ku rhula.”

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

Loko Muvabyi A Ri Ekusuhi Ni Ku Fa

Tiyisekani leswaku malakani ma tshama ma basile, a ma tsakami naswona a ma kokotsananga. Leswaku muvabyi a nga vaviseki, tshamani mi ri karhi mi n’wi hundzula loko a etlele ni ku n’wi cinca swiambalo kumbe maleri loko a nga ha swi koti ni ku ya exihambukelweni. Leswaku marhumbu lama fambisaka swakudya leswi gayeriweke ma tshama ma ri karhi ma tirha kahle ma nga pfuniwa hi murhi lowu vuriwaka suppository kumbe hi mati ya munyu loko swi laveka. Swakudya ni mati a swi nge endli leswaku muvabyi a nga xaniseki loko a ri ekusuhi ni ku fa. Kambe tiyisekani leswaku nomu wakwe wu tshama wu ri karhi wu tsakama hi ku tirhisa chips of ice, xiponci xo tsakama kumbe ku n’wi tota mafurha enon’wini. Ku n’wi khoma voko swi nga n’wi chavelela naswona tsundzuka leswaku a nge hundzuki mbheveve hileswi a vabyaka.