Hi Rihi Langutelo Leri Twalaka Kahle?

ANGA kona munhu la tshameke a vona ndlela leyi vutomi byi sunguleke ha yona laha misaveni. Kumbe ku vona rixaka ra xivumbiwa xo karhi ri hundzuka xivumbiwa xin’wana—hi xikombiso, xikokovi xi hundzuka xiharhi.a Hikwalaho, hi fanele hi titshega hi vumbhoni lebyi nga kona leswaku hi tiva ntiyiso malunghana ni laha vutomi byi sunguleke kona. Naswona hi fanele hi tshemba leswi vumbhoni byi swi vulaka ematshan’weni yo sindzisa leswaku byi vula leswi hi swi lavaka.

Kambe vanhu vo tala lava vulaka leswaku Xikwembu a xi kona va languta mhaka leyi hi ndlela yin’wana hikuva va vula leswaku swi kona leswi endlaka leswaku ku va ni vutomi. Richard C. Lewontin la pfumelaka eka ku tihundzukela ka swilo u te: “Hi tinyiketele emhakeni ya rifuwo. Rifuwo ha ri tshemba lerova a hi pfumeli leswaku ku ni Xikwembu lexi tumbuluxeke swilo hinkwaswo.” Nchumu lowu vanhu volavo lava tshembaka rifuwo va wu tivaka i ku tihundzukela ka swilo.

Vanhu va vukhongeri na vona va nga ha va va ri ni langutelo leri hoxeke leri endlaka leswaku va voyamela swinene eka sayense. Hi xikombiso, hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi, vanhu van’wana lava pfumelaka leswaku swilo swi lo tumbuluxiwa va khomelele emhakeni ya leswaku Xikwembu xi tumbuluxe misava hi masiku lama tolovelekeke ya tsevu eka malembe ya magidi ma nga ri mangani lama hundzeke. Leswi eku sunguleni va tiboheke, va endla leswaku vumbhoni byi fambisana ni ndlela leyi vona va yi hlamuselaka ha yona Bibele. (Vona bokisi leri nge “Xana ‘Siku’ Ri Lehe Ku Fikela Kwihi?” eka tluka 9) Vanhu volavo lava pfumelaka eka leswi Bibele yi swi dyondzisaka ni le ka sayense a va tikumi tinhlamulo leti enerisaka loko va ringeta ku kuma vumbhoni lebyi fambisanaka ni ripfumelo ra vona.

Hi Rihi Vonelo Leri Fambisanaka Ni Leswi Vuriweke?

Malunghana ni masungulo ya timolekhuli leti rharhanganeke leti nga eka swivumbiwa leswi hanyaka, vanhu van’wana lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va pfumela eka leswi landzelaka:

1. Ku ni tielemente tin’wana ta nkoka leti hlanganaka leswaku ti vumba timolekhuli.

2. Timolekhuli teto ta hlangana leswaku ti vumba DNA, RNA kumbe phrotheyini leyi nga ta hlayisa rungula leri nga ta tirha swinene evuton’wini.

3. Timolekhuli ti tshama hi ku landzelelana leswaku ti ta kota ku va ti andza to vini. Loko leswi a swi nga endleki, a ku nga ta va na nchumu lexi cincaka laha misaveni naswona hambi ku ri vutomi a byi nga ta va kona.

Xana timolekhuli leti lavekaka evuton’wini ti nga swi kotisa ku yini ku tivumba ni ku va ni vuswikoti byo hlamarisa loko ku nga ri na munhu wo tlhariha la ti hlelaka? Ndzavisiso lowu endliweke hi vanhu lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo a wu swi koti ku nyikela tinhlamuselo leti twalaka malunghana ni masungulo ya vutomi. Entiyisweni, vanhu lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu i Muvumbi a va pfumeli leswaku timolekhuli ni matimba ya ntumbuluko swi kombisa matimba ya Xikwembu.

Kambe, xana ntiyiso wa kona hi wihi? Vumbhoni lebyi nga kona byi kombisa leswaku ematshan’weni yo va timolekhuli ti va swilo swo rharhangana leswi nga tivekiki, ku endleka leswi hambaneke: Milawu ya ntumbuluko yi kombisa leswaku hambi ku ri swilo leswi rharhanganeke—michini, tindlu ni tisele leti hanyaka—swa fa hi ku famba ka nkarhi.b Kambe vanhu lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va ri a swi fi. Hi xikombiso, buku leyi vuriwaka Evolution for Dummies yi vula leswaku dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo yi ve kona hikwalaho ka leswi misava yi “kumaka matimba yo tala ku suka edyambyini naswona matimba wolawo hi wona ma endlaka leswaku timolekhuli ti rharhangana.”

Hi nga pfumela leswaku ku laveka matimba ku endla leswaku swilo swi hleleka. Hi xikombiso, matimba ma nga hi pfuna leswaku hi hlengeleta switina, tihunyi ni ku belela swipikiri endlwini. Kambe matimba wolawo ma fanele ma lawuriwa naswona ma tirhisiwa hi ndlela leyinene, handle ka swona ma nga onha, hilaha maxelo man’wana ma nga wu onhaka hakona muako.c Vanhu lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo a va nge swi koti ku nyikela nhlamuselo leyi twalaka ya leswaku i yini lexi kongomisaka matimba lama endlaka leswaku swilo swi rharhangana.

Hi hala tlhelo, loko vutomi ni vuako hinkwabyo hi swi teka tanihi leswi tumbuluxiweke hi Muvumbi la nga ni vutlhari la nga ni “matimba lamakulu,” hi nga swi kota ku hlamusela matimba lama lawulaka ntumbuluko, ku nga ri ku rharhangana ka wona ntsena, hilaha swi nga hakona ku suka eka swirimele ku ya eka tiathomo letitsongo.d—Esaya 40:26.

Ku pfumela eka Muvumbi swi fambisana ni vonelo leri vanhu vo tala va ri amukelaka ra leswaku vuako hinkwabyo byi ve ni masungulo. Genesa 1:1 yi ri: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe matilo ni misava.”

Hakanyingi swilo leswintshwa leswi tshuburiwaka swi endla leswaku swi nga olovi ku pfumela eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo, naswona leswi hi swona leswi endleke leswaku vanhu lava nge Xikwembu a xi kona va cinca mavonelo ya vona.e Van’wana lava a va nga pfumeli leswaku Xikwembu xi kona va gimete hi ku vula leswaku leswi vuako byi swi kombisaka i vumbhoni lebyi vonakaka bya ‘timfanelo leti nga vonakiki’ ni ‘matimba lama nga riki na makumu’ ya Muvumbi wa hina Yehovha Xikwembu. (Varhoma 1:20) Xana u nga tlhela u yi dyela marhambu ya nhloko mhaka leyi? A ku na mhaka yin’wana ya nkoka ku fana ni leyi kumbe leyi vuyerisaka.f

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 8]

XANA XIYIMO XA VANHU XI NYANYA KU BIHA KUMBE XI LE KU ANTSWENI?

Vativi van’wana va sayense va karhatiwa swinene hi DNA ya vanhu leyi yaka yi tsana hikwalaho ka ku hundzuka ka xiaki xa xitekela kumbe ku nga hetiseki. Loko leswi ku ri ntiyiso, swi vula leswaku mhaka ya leswaku xiyimo xa hina xi ya xi antswa a yi kona. Kambe loko ku ri leswaku Xikwembu hi xona lexi vumbeke DNA ya vanhu, ha yini yi nga hetisekanga? Bibele yi hi byela leswi sayense yi nga ta ka yi nga hi byeli swona—ku nga hetiseki ka vanhu ku vangiwe hi xidyoho kumbe ku nga yingisi Xikwembu. Varhoma 5:12 yi ri: “Leswi xidyoho xi ngheneke emisaveni hi munhu un’we [Adamu], ni rifu hikwalaho ka xidyoho.” Kutani DNA leyi tsaneke a yi pfumelelani na yona dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo kambe yi pfumelelana ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka. Xana leswi swi vula leswaku yi ta tshama yi ri exiyin’weni xexo? Nikatsongo! Xikwembu xi tshembise leswaku xi ta nghenelela etimhakeni ta vanhu kutani xi herisa maxangu hinkwawo lama vangiweke hi vatswari va hina vo sungula. Muvumbi wa hina hi yena la nga ta endla leswaku DNA ya hina yi hetiseka, ku nga ri dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo.—Nhlavutelo 21:3, 4.

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

XANA ‘SIKU’ RI LEHE KU FIKELA KWIHI?

EBibeleni rito leri nge ‘siku’ ri nga ha vula minkarhi yo hambana-hambana. Hi xikombiso, eka Genesa 2:4 masiku ya tsevu ma tekiwa tanihi ‘siku leri Yehovha Xikwembu a endleke misava ni tilo ha rona.’ Swi le rivaleni leswaku siku ha rin’we a ri lehe nkarhi wo karhi. Hambileswi Bibele yi boxaka ndlela leyi siku ha rin’we eka masiku wolawo ya tsevu ri heleke ha yona, a yi vuli nchumu hi ta ku hela ka siku ra vunkombo. Ha yini? Hikuva siku rero a ri si hela.—Genesa 2:3; Vaheveru 4:4-6, 11.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Loko swilo swi nga khathaleriwi swa onhaka

[Xifaniso lexi nga eka matluka 8, 9]

Matimba ya Xikwembu ni timfanelo tin’wana ta xona swa vonaka eka ntumbuluko