John Foxe Ni Nkarhi Wa Mpfilumpfilu Lowu A Hanyeke Eka Wona

XANA vanhu va dyondza eka swihoxo swa nkarhi lowu hundzeke leswi va tshameke va swi endla? Anakanya hi xivutiso xexo loko u ri karhi u kambisisa vutomi bya John Foxe, Munghezi loyi a tsaleke buku hi ku tshemba leswaku vahlayi va yona va ta tshika tihanyi letikulu leti a ti andzile hi nkarhi wakwe.

Rungula ra John Foxe leri tsariweke hi nkarhi wa Tsima ro Lwela Fambiselo Lerintshwa ra Kereke ya Khatoliki, ri hete malembe-xidzana ra ha ri ni nkucetelo wo karhi eka vanhu va le Nghilandhi. Buku yakwe leyi nge Acts and Monuments of the Church yi teke malembe yo tlula 25 yi nga se heta ku tsariwa. Naswona van’wana va vula i buku ya vumbirhi leyi veke ni nkucetelo lowukulu eka ririmi ra Xinghezi ni ndhavuko wa wona.

Malembe Ya Mpfilumpfilu

John Foxe u velekiwe eBoston, le Nghilandhi hi 1516 kumbe hi 1517, hi nkarhi lowu Martin Luther a belele 95 wa mavonelo yakwe lama solaka kereke ya Khatoliki enyangweni wa kereke ya le Wittenberg, le Jarimani. Foxe, loyi a velekeriweke endyangwini wa Marhoma Khatoliki, u sungule ku humelela endzhaku ka loko vanhu van’wana va tlhontlhe vulawuri ni tidyondzo ta Kereke ya Khatoliki.

Foxe u tsarise ku dyondza eYunivhesiti ya Oxford, naswona tidyondzo takwe a ti katsa Xigriki ni Xiheveru, leswi endleke leswaku a kota ku hlaya Bibele hi tindzimi ta yona to sungula. Swi le rivaleni leswaku sweswo swi endle a sungula ku nga ha pfumelelani ni tidyondzo ta yena ta Khatoliki. Leswi swi endle leswaku swichudeni-kuloni swi anakanya leswaku se u lava ku hundzuka Muprotestente, naswona swi n’wi mangalerile eka vafambisi va yunivhesiti. Ku sukela kwalaho, Foxe u tshame a vekiwe tihlo.

Endzhaku ka loko a kume digri yakwe hi 1543, Foxe a a ri ekusuhi ni ku hlawuriwa leswaku a va muprista. Kambe u ale ku hlawuriwa hikuva a a nga pfumelelani ni mhaka ya ku sindzisiwa ku va nghwendza. Leswi swi nyanyise timhaka. Leswi a a soriwa hi ku va mpambukwa—leswi loko a swo va ntiyiso, a a ta dlayiwa—u tshike ku dyondza eyunivhesiti hi 1545. Foxe u tshike dyondzo leyi a yi ta n’wi pfuna leswaku a kuma ntirho lowunene wo tihanyisa kutani a ya tirha tanihi mukongomisi wa ndyangu ekusuhi ni le Stratford-upon-Avon, eWarwickshire, laha a tekaneke na Agnes Randall.

Agnes u byele Foxe leswaku ku ni noni leyi vito ra yona ku nga Smith (kumbe Smythe), leyi tshamaka ekusuhi ni le Coventry, leyi dyondziseke vana va yona Milawu ya Khume ni xikhongelo xa Yesu xa xikombiso lexi tivekaka tanihi Xikhongelo xa Hosi. Ematshan’weni yo va dyondzisa swilo leswi hi Xilatini, yi va dyondzise swona hi Xinghezi. Hikwalaho ka sweswo, u hisiwe emhandzini swin’we ni vavanuna van’wana va tsevu lava a va hehliwa hi nandzu lowu fanaka. Leswi xiendlo lexi xa tihanyi xi hlundzukiseke vanhu, bixopo wa le ndhawini yoleyo u fambe a vula leswaku vanhu volavo a va hiseriwa ku endla “xidyoho lexikulu ngopfu” xa ku dya nyama hi Ravuntlhanu na hi masiku man’wana yo titsona swakudya.

Xana vadlawela-ripfumelo volavo va swi tolovele njhani swiphemu swa Bibele ya Xinghezi? Kwalomu ka 150 wa malembe emahlweni ka kwalaho, ku nga khathariseki nkaneto wa kereke, Bibele a yi hundzuluxeriwile yi suka eka Xilatini yi ya eka Xinghezi hi John Wycliffe, loyi a tlheleke a letela vachumayeri lava famba-fambaka lava a va vitaniwa Malollard.a Vachumayeri lava a va famba ni swiphemu swa Matsalwa leswi tsariweke hi voko leswi a va swi hlayela vanhu. Hikwalaho ka sweswo, Palamendhe yi ringete ku yimisa ntirho wolowo. Hi 1401, yi pasise nawu lowu nyikaka vabixopo matimba yo khoma ni ku xanisa vaxandzuki volavo va tlhela va va hisa emhandzini.

Hi ku chava ku khomiwa, Foxe u rhurhele eLondon ni ndyangu wakwe, laha endzhaku a yimeke ni ntlawa wa Maprotestente. Loko a ri kwalaho, u hundzuluxele swiphephana leswi humaka eka vanhu va le Jarimani lava se a va sungule ku vulavula Xinghezi ni swin’wana leswi a swi ri hi Xilatini a swi yisa eka Xinghezi. U tlhele a titsalela swiphephana swin’wana hi yexe.

Tlhandlakambirhi, Foxe u sungule ku hlengeleta matimu ya Malollard ya le Nghilandhi, lawa a ma heteke hi 1554. Matimu wolawo ma kandziyisiwe eStrasbourg, leyi namuntlha yi nga doroba ra le Furwa, ma ri vholumo leyitsongo ya matluka ya 212. Entiyisweni, lawa a ku ri masungulo ya buku yakwe leyi nge Acts and Monuments of the Church. Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, u kurise buku leyi kutani yi va vholumo ya matluka yo tlula 750.

Vuyelo Bya Tinyimpi Ta Vukhongeri

Magidi ya vanhu lava katsaka vavanuna, vavasati ni vana va dlayiwile hi ndlela ya tihanyi enkarhini wa Tsima ro Lwela Fambiselo Lerintshwa ra Kereke ya Khatoliki eYuropa. Hi 1553, le Nghilandhi, Mukhatoliki la hisekaka, ku nga hosi ya xisati Mary wo Sungula u vekiwe tanihi hosi. Leswi Palamendhe ya Manghezi a yi tseme vuxaka hinkwabyo na Rhoma hi 1534, hosi ya xisati a yi tiyimiserile ku vuyisela vulawuri bya Kereke ya Khatoliki emavokweni ya tiko ra Nghilandhi. Eka malembe ya ntlhanu lama yi fumeke wona, kwalomu ka vavanuna ni vavasati va 300 lava a va katsa ni varhangeri va kereke ya Protestente va hisiwile tanihi vaxandzuki. Van’wana va fele ekhotsweni.

Foxe u ponile eka leswi a swi endleka hi nkarhi wolowo hikuva a a teke ndyangu wakwe a ya tshama eBasel, le Switzerland endzhakunyana ka ku va Mary a vekiwe ku va hosi. Hi 1559, lembe rin’we endzhaku ka loko sesi wa Mary, Elizabeth, loyi a ri Muprotestente a vekiwe tanihi hosi ya xisati, Foxe u tlhelele eNghilandhi swin’we ni van’wana lava a va ri evuchavela-hwahwa. Hi lembe rero, Elizabeth u tlhele a vuyisela Nawu wa Vukulukumbab, leswi swi n’wi endleke Ndhuna-nkulu ya Kereke. Hi 1570, Mupapa Pius wa Vuntlhanu u angule hi ku hlongola Elizabeth ekerekeni. Hi ku hatlisa, swikhirho swa matiko ya misava swo khirha tiko ra Nghilandhi swi paluxekile, ku katsa ni marhengu ya ku dlaya hosi ya xisati leyi nga Muprotestente. Hikwalaho, madzana-dzana ya Makhatoliki ma hehliwe hileswaku i vaxengi, kutani ma dlayiwa hi ku landza swileriso swa Elizabeth.

Vona ndlela leyi tikereke ta Vujagana, ku nga Khatoliki na Protestente ti hambukeke ha yona eka tidyondzo ta Yesu Kreste! Yesu u te: “Hambetani mi rhandza valala va n’wina, mi khongelela lava mi xanisaka.” (Matewu 5:44) Leswi Makhatoliki ni Maprotestente ma honiseke xileriso lexi, lexi kongomeke, ma tise xisandzu lexikulu eka Vukreste, ku nga leswi Bibele yi swi vuleke ka ha ri emahlweni leswaku swi ta endleka. Muapostola Petro u vule leswaku “ndlela ya ntiyiso yi ta vulavuriwa ku biha” hikwalaho ka vanhu lava tiendlaka Vakreste.—2 Petro 2:1, 2.

Foxe A Heta Ntirho Wakwe

Loko a tlhelele le Nghilandhi, Foxe u sungule ku engetela nkandziyiso lowu vulavulaka hi vuxokoxoko byakwe, lebyi swi nga ha endlekaka leswaku vahlayi vakwe va tivonele hi ya vona swin’wana swa leswi a tsaleke ha swona. Nkandziyiso wakwe wo sungula hi Xinghezi lowu nga ni matluka ya kwalomu ka 1 800 ni swifaniso leswi mpfampfarhutiweke swo hlayanyana wu humesiwe hi 1563 naswona wu xaviwe ngopfu ku tlula tibuku tin’wana.

Nkandziyiso wakwe wa vumbirhi wu landzele endzhaku ka malembe ya nkombo. A wu ri ni tivholumo timbirhi leti nga ni matluka yo tlula 2 300 ni swifaniso swa 153. Hi lembe leri landzeleke, Kereke ya Nghilandhi yi lerise leswaku buku yoleyo yi vekiwa xikan’we ni Bibele etikerekeni-nkulu ta Manghezi hinkwato ni le makaya ya vachaviseki va kereke leswaku yi ta vuyerisa malandza ni vaendzi va vona. Tikereke ta miganga na tona ti landzele endlelo leri. Leswi swifaniso leswi a swi ri eka yona a swi dyondzisa, swi endle leswaku ni lava nga kotiki ku hlaya va vuyeriwa.

Sweswi Foxe se a joyine Mapuritan lawa a ku ri Maprotestente lawa a ma vona swi nga enelanga ku va ma tihambanisa ni kereke ya Rhoma. A ma dyondzisa leswaku vuthala hinkwabyo bya Makhatoliki byi fanele byi susiwa, ku nga xiyimo lexi vangeke mpfilumpfilu exikarhi ka wona ni Kereke ya Vuprotestente ya le Nghilandhi leyi hlayiseke mikhuva yo tala ni tidyondzo ta Makhatoliki.

Ntirho wa John Foxe wu paluxe tihanyi leti endliweke hi vukhongeri hi nkarhi wa mpfilumpfilu lowu a hanyeke ha wona. Ntirho wakwe a wu ta kucetela ndlela leyi vanhu va le Nghilandhi a va ta teka vukhongeri ni tipolitiki ha yona eka malembe-xidzana lawa a ma ha ta landzela.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

BUKU YA FOXE LEYI VULAVULAKA HI VANHU LAVA DLAYERIWEKE RIPFUMELO

Loko Kereke ya Khatoliki ya ha lwisana ni ku cinciwa ka tidyondzo ta yona, vatsari va tibuku leti vulavulaka hi vanhu lava dlayeriweke ripfumelo, vo tanihi Jean Crespin va hlengelete vuxokoxoko mayelana ni ku xanisiwa ni ku dlayeriwa ripfumelo ka vanhu ematikweni ya vona.c Hikwalaho, buku ya Foxe leyi nge Acts and Monuments of the Church yi thyiwe Buku Ya Foxe Leyi Vulavulaka Hi Vanhu Lava Dlayeriweke Ripfumelo. Hi ku famba ka nkarhi, eka minkandziyiso leyi kambisisiweke yi tlhela yi komisiwa, ku tirhisiwe vito leri nga riki ra ximfumo ematshan’weni ya leri hlawuriweke hi Foxe.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

© Classic Vision/age fotostock

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

John Wycliffe u rhumele vachumayeri lava famba-fambaka lava a va vitaniwa Malollard

[Xihlovo Xa Kona]

From the book The Church of England: A History for the People, 1905, Vol. II

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

From Foxe’s Book of Martyrs