Ku Hlaseriwa Ka Bibele
BIBELE kumbe Matsalwa yo Kwetsima, yi tsariwe eka malembe yo tlula 1 600 lama hundzeke. Tibuku to sungula ta yona ti tsariwe hi Muxe; yo hetelela yi tsariwe hi mudyondzisiwa wa Yesu Kreste eka malembe ya kwalomu ka dzana a velekiwile.
Matshalatshala yo sivela vanhu ku hlaya Matsalwa ma sungule emahlweni ka Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, ma ya eMalembeni ya le Xikarhi ku ta fika eka manguva lawa. Matshalatshala wolawo ma sungule eminkarhini ya Yeremiya muprofeta wa Xikwembu la hanyeke eka malembe lama tlulaka 600 Yesu Kreste a nga si velekiwa.
Ku Hlaseriwa Ka Rungula Leri Nga Dumangiki
Muprofeta Yeremiya u kongomisiwe hi Xikwembu leswaku a tsala eka buku-nsongwa rungula leri kanetanaka ni swiendlo swo biha swa vaaki va Yuda wa khale a tlhela a va lemukisa leswaku Yerusalema ntsindza wa muti wa vona, wu ta lovisiwa loko va nga cinci mahanyelo ya vona. Baruku matsalana wa Yeremiya u hlayele vanhu rungula leri hi rito leri twalaka etempeleni ya le Yerusalema. Loko a ri hlaya ra vumbirhi a a ri emahlweni ka tihosana ta le Yuda leti tekeke buku-nsongwa ti yi yisa eka Hosi Yoyakimi. Loko hosi yi twa marito ya Xikwembu a yi ma tsakelanga. Hiloko yi handzulela buku-nsongwa yi tlhela yi yi hisa.—Yeremiya 36:1-23.
Hiloko Xikwembu xi lerisa Yeremiya xi ku: “Tlhela u teka buku yin’wana leyi songiwaka, u tsala marito hinkwawo yo rhanga lawa a ma ri eka buku yo sungula leyi songiwaka, leyi hisiweke hi Yoyakimi hosi ya Yuda.” (Yeremiya 36:28) Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 17 ku endleke leswi Xikwembu xi swi vuleke hi ku tirhisa Yeremiya, muti wa Yerusalema wu lovisiwile, vafumi va wona vo tala va dlayiwile naswona vaaki va wona va yisiwe evukhumbini eBabilona. Rungula leri a ri ri eka buku-nsongwa yoleyo ni swiendlakalo swa ku hlaseriwa ka yona swi sirhelelekile ku ta fikela emasikwini ya hina ebukwini ya Bibele ya Yeremiya.
Ku Hisiwa Ka Tibibele Ku Ya eMahlweni
Yoyakimi a hi yena ntsena loyi a a lava ku hisa Rito ra Xikwembu loko vandlha ra Vukreste ri nga se simekiwa. Endzhaku ko herisiwa ka Mfumo wa Magriki, tiko ra Israyele ri ve ehansi ka ntlhandlamano wa vafumi wa Seleucus. Hosi Antiochus Epiphanes loyi a humaka endyangwini wa Seleucus, la fumeke ku sukela hi 175 ku ya eka 164 B.C.E., a a lava ku hlanganisa mfumo wa yena ni ndhavuko wa le Grikiya. Leswaku sweswo swi humelela, u sindzise tindlela ta Magriki, mindhavuko ni vukhongeri bya wona eka Vayuda.
Kwalomu ka va-168 B.C.E., Antiochus u phange swilo swa le tempeleni ya Yehovha eYerusalema. Ehenhla ka alitari u ake yin’wana leyi a yi xixima Zewusi xikwembu xa Magriki. U tlhele a herisa ku tlangeriwa ka Savata naswona a lerisa Vayuda leswaku va nga va yimbisi vana va vona. Loko munhu a nga xi yingisi xileriso lexi a a dlayiwa.
Endlelo rin’wana leri Antiochus a ri tirhiseke leswaku a cinca vukhongeri bya Vayuda a ku ri ku ringeta ku herisa tibuku-nsongwa hinkwato ta Nawu. Hambileswi a ri tirhiseke etikweni hinkwaro ra Israyele, a nga swi kotanga ku herisa tikopi hinkwato ta Matsalwa ya Xiheveru. Van’wana a va fihla Matsalwa yo Kwetsima leswaku va nga hisiwi naswona a swi tiveka leswaku a ma hlayisiwa hi Vayuda lava nga etindhawini tin’wana.
Nawu Wa Diocletian
Mufumi un’wana la dumeke loyi a ringeteke ku herisa Matsalwa, a ku ri Mufumi wa Murhoma Diocletian. Hi 303 C.E., u nyanyise ndlela leyi Vakreste a va khomiwa ha yona ya tihanyi. Sweswo swi endle leswaku van’wamatimu van’wana va swi vula “Nxaniso Lowukulu.” Eka nawu wa yena wo sungula u lerise leswaku ku hisiwa tikopi ta Matsalwa naswona ku mbundzumuxiwa tindhawu leti ku khomeriwaka minhlangano ya Vukreste eka tona. Harry Y. Gamble, profesa wa tidyondzo ta vukhongeri u tsale a ku: “Diocletian a a ehleketa leswaku laha Vakreste va tshamaka kona va ni tibuku naswona a a swi tiva leswaku tibuku teto a ti ri ta nkoka eka vona.” N’wamatimu wa kereke Eusebius la humaka eKhezariya le Palestina, loyi a a hanya hi nkarhi wolowo u tsale a ku: “Hi swi vone hi ya hina loko tindlu ta vugandzeri ti mbundzumuxiwa naswona Matsalwa yo kwetsima ma hisiwa etindhawini ta mabindzu.”
Endzhaku ka tinh’weti tinharhu Diocletian a humese nawu, meyara wa Afrika N’walungu wa doroba ra Cirta leri sweswi ri tivekaka hi Constantine u lerise leswaku Vakreste va nyikela “matsalwa ya nawu” ku nga “tikopi ta matsalwa.” Swiendlakalo swa nkarhi lowu fanaka swi komba leswaku Vakreste a va pfumela ku xanisiwa ni ku dlayiwa ku ri ni ku nyikela tikopi ta Bibele leswaku ti herisiwa.
Xikongomelo Xo Va Yi Hlaseriwa
Xikongomelo xa Yoyakimi, Antiochus na Diocletian a ku ri ku herisa Rito ra Xikwembu. Kambe Bibele yi pone minhlaselo yoleyo hinkwayo. Endzhaku ka Diocletian, Vafumi va Rhoma va sungule ku tivula Vakreste. Hambiswiritano, ku hlaseriwa ka Bibele ku ye emahlweni. Ha yini?
Vafumi ni varhangeri va kereke va vule leswaku Tibibele a ti nga hisiwi hi xikongomelo xo va ti herisiwa. Kambe a va lava leswaku Bibele yi nga hlayiwi hi mani na mani. Kambe ha yini varhangeri va kereke a va lava ku endla tano? Naswona i yini leswi va swi endleke leswaku va sivela vanhu ku hlaya Bibele? A hi voneni.