Diocletian U Hlasela Vukriste
ENKHUBYENI wa Terminus xikwembu xa Rhoma hi February 23, 303 C.E., lowu khomeriweke eNicomedia eAsia Minor, ntsindza wa mfumo lowuntshwa, vanhu va lwile ku kombisa ku tinyiketela ka vona eka tiko. Kambe ntlawa lowukulu wa Vakriste a wu nga ri kona.
Mufumi Diocletian ni ndhuna ya yena Galerius Caesar va langute ndhawu ya ku hlangana ya Vakriste va ri exivandleni lexi tlakukeke exigodlweni. Hi mpfumelelo lowu va nyikiweke wona, masocha ni vatirhela mfumo va nghene emuakweni wa Vakriste, hi nsindziso va onha ni ku hisa tikopi ta Bibele leti va ti kumeke. Eku heteleleni va wu mbindzimuxele ehansi.
Xisweswo ku sungule nguva ya nxaniso leyi onheke ku fuma ka Diocletian. Van’wamatimu va yi thye “nxaniso lowukulu wo hetelela,” “nxaniso lowu chavisaka swinene,” hambi ku ri “ku herisa vito leri nge Mukriste.” Ku languta eka masungulo ya swiendlakalo leswi swi chavisaka ku vonaka ku paluxa swo tala.
Vuhedeni Byi Lwisana Ni Vukriste
Diocletian, loyi a velekiweke eDalmatia, endhawini leyi veke Yugoslavia, u ve la tlakukeke eka swiyimo swa vuthu ra nyimpi ra Rhoma. Hi ku dzunisiwa tanihi mufumi hi 284 C.E., u ve la dumeke hi ndzhundzhunuko wa politiki loko a tlhome vurhangeri bya mune wa vanhu, emfun’weni. Diocletian u hlawule Maximian, munghana wa yena wa khale wa socha, ku tirha swin’we na yena tanihi mufumi wa vumbirhi, Augustus wa vumbirhi, loyi a a ta va ni vutihlamuleri etlhelweni ra n’walungu ra mfumo. Diocletian na Maximian a va ri na va-Caesar lava nge hansinyana lava a va ta va vatlhandlami va vona. Constantius Chlorus u tirhe tanihi Caesar eka Maximian, loko Galerius wo huma eThrace a fume ehansi ka Diocletian.
Galerius Caesar, tanihi Diocletian, a a ri mugandzeri la chivirikaka wa swikwembu swa vuhedeni. Hi ku navela ku va mutlhandlami wa mufumi, Galerius u tiendle onge a a chava ku pfumaleka ka ripfumelo eka masocha. A nga wu lavanga nkucetelo lowu kulaka wa masocha lawa ya tivitaneke Vakriste. Hi langutelo ra mufumi, ku ala ka vona ku hlanganyela evugandzeriwi bya vuhedeni ku tise mphikamakaneta eka vuhosi bya yena. Kutani Galerius u kucetele Diocletian ku teka magoza yo kambisisa Vukriste. Eku heteleleni, hi xixika xa 302/303 C.E., mufumi u byele Caesar matitwelo ya yena ya ku venga Vukriste kutani a pfumelela mavuthu ku herisa vandla ra vanhu lava. Kambe Diocletian a a nga swi rhandzi ku dlaya, a chava leswaku ku dlaya Vakriste hikwalaho ka ripfumelo swi ta susumetela van’wana leswaku va n’wi lwisa.
Hambi swi ri tano, hi ku nga aneriseki hi endlelo leri eka xiphiqo lexi, Diocletian u tihlanganise ni varhangeri va mavuthu ni vatirhela-mfumo, ku katsa na Hierocles, mufumi wa Bithynia. Muhellene loyi la hisekaka u seketele xiendlo xa vubihi ehenhla ka Vakriste hinkwavo. Nseketelo wa Diocletian wa ndhavuko wa swikwembu swa Rhoma wu yise eku lwisaneni ni Vukriste. Vuyelo, hi ku ya hi Diocletian and the Roman Recovery, hi Stephen Williams, a ku ri “nyimpi leyi nga sivelekiki hi ku helela exikarhi ka swikwembu swa Rhoma ni xikwembu xa Vakriste.”
Swileriso
Ku hetisisa tsima ra yena ra ku xanisa, Diocletian u veke milawu leyi humeleleke ya mune. Siku leri landzeleke ku hlasela eNicomedia, u lerise leswaku tindhawu hinkwato ta ku hlangana ka Vakriste ni nhundzu swi herisiwa ni ku lerisa leswaku tibuku leto kwetsima ti hlengeletiwa ti hisiwa. Vakriste lava a va ri ni xiyimo xo karhi eka Mfumo va chichiwile eswitulwini swa vona.
Loko ku tlhekeke mindzilo mimbirhi exigodlweni xa hosi, ku soriwe Vakriste lava a va tirha kwalaho. Leswi swi vange nawu wa vumbirhi, lowu leriseke ku khomiwa ni ku pfaleriwa ka vabixopo, vafundhisi ni vadiyakoni hinkwavo. Xileriso xa vunharhu lexi a xi pfumelela ku xanisa loko swi fanela, xi ringete ku endla leswaku vanhu lava va xi landzula, a xi sindzisiwa leswaku va gandzela swikwembu swa Rhoma. Nawu wa vumune wu landzerile naswona wu endla leswaku ku va xidyoho lexikulu ku va munhu a va Mukriste.
Gandlati ra nxaniso lowukulu ri humese ntlawa wa traditores, (leswi vulaka, “lava tinyiketeleke”), vaxengi va Xikwembu na Kriste lava sirheleleke vutomi bya vona hi ku nyiketa tikopi ta vona ta Matsalwa. Hi ku ya hi n’wamatimu Will Durant, “magidi ya Vakriste ya tinyiketerile . . . Kambe vo tala va lava xanisiweke va yime va tiyile; naswona xiviko xa vutshembeki lebyi tiyeke ehansi ka nxaniso xi tiyise ripfumelo ra lava chavaka naswona xi tise swirho leswintshwa eka mabandlha lama soriweke endzhaku.” Vakriste va le Phrygia, Cappadocia, Mesopotamia, Phoenicia, Egypt ni le tindhawini tin’wana ta Mfumo wa Rhoma va dlawele ripfumelo.
N’wamatimu wa kereke, Eusebius wa Caesarea u xiye leswaku magidi ya Vakriste ya file hi nkarhi wa ku xanisiwa. Hi tlhelo rin’wana, Edward Gibbon, mutsari wa The Decline and Fall of the Roman Empire, u vula nhlayo leyi nga hansi ka magidi-mbirhi. Mutsari un’wana wa hlamusela “Gibbon u hlamusela to tala ta timhaka leti hi ndlela leyi nga tivisisekiki, tanihi leti humaka eka swihlovo leswi hundzeletiweke swa Vukriste leswi voyameleke eku dzuniseni ka vadlawela ripfumelo ni ku tiyisa lava tshembekaka.” U ya emahlweni a ku: “A swi kanakanisi leswaku ku ni ku hundzeleta eka vatsari lava hi ku olova va hundzulaka mafu matsongo ya va ‘layo tala,’ lava nga hambanisiki exikarhi ka lava nga tivitanelangiki rifu ni lava tivitaneleke rona ha vomu; ni lava hlamuselaka ndlela leyi swiharhi etindlwini ta mintlangu hi vukari a swi bvanganyeta lavan’wana hinkwavo lava nga ni nandzu kambe swi yimisiwa hi ‘matimba lama tlulaka ya ntolovelo’ leswaku swi nga khumbi Vakriste. Kambe hambi ko pfumeleriwa ntsheketo wa vuxisi, leswi saleka swa chavisa hakunene.” Hakunene nxaniso lowu chavisaka swinene wu humelerile laha a ku tirhisiwa ku dlaya, ku hisa ku yevula nhlonge ni ku hala-hala miri.
Vafumi van’wana va ehlekete leswaku i Galerius, hayi Diocletian, loyi a a ri muvangi wa nxaniso. Profesa William Bright eka The Age of the Fathers, u te: “Swi le rivaleni leswaku matshalatshala lamakulu ya mfumo wa misava wa vuhedeni yo xanisa vutomi bya Mfumo lowu nga riki wa misava leyi ma huma eka Diocletian, ematshan’wini ya Galerius, musunguri wa wona.” Hambi swi ri tano, hambi ku ri exikarhi ka mfumo wa vanhu va mune, Diocletian u ve ni vulanguteri bya le henhla, hilaha mutsari Stephen Williams a vulaka ha kona: “A swi kanakanisi leswaku Diocletian u lawule ntirho wun’wana ni wun’wana lowukulu eMfun’weni ku kondza ku va 304, naswona u ve ni vutihlamuleri lebyikulu eku xaniseni ku fikela siku rero.” Diocletian u vabyile naswona eku heteleleni u tshike ku lawula hi 305 C.E. Ku ringana malembe ya tsevu endzhakunyana, nxaniso lowu yeke emahlweni wu kombise ku venga ka Galerius swilo hinkwaswo leswi Vakriste va swi endlaka.
Vukriste Bya Lembe Xidzana Ra Vumune
Swiendlakalo leswi swo biha eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumune swi tiyisa leswi a swi vuriwe hi muapostola Pawulo na Petro, kun’we ni vatsari van’wana lava huhuteriweke. “Munhu wo homboloka” la vhumbiweke, ntlawa wa vafundhisi lowu fumaka lowu tivulaka Vakriste, ana se a a ri kona hi laha swileriso swa Diocletian, ngopfu-ngopfu wa vumbirhi, swi tiyisaka ha kona. (2 Vatesalonika 2:3, 4; Mintirho 20:29, 30; 2 Petro 2:12) Eka lembe xidzana ra vumune, mikhuva ya vugwinehi ana se a yi tele. Va nga ri vangani va lava a va tivula Vakriste a va ri swirho swa vuthu ra Rhoma. Xana a ku nga ri ni Vakriste lava a va tshembekile le ndzhaku lerova va nga “landza ntila wa marito lama hanyisaka ya xiviri” lama kumiwaka eka vaapostola?—2 Timotiya 1:13.
Eusebius u xaxameta van’wana va lava a va xanisiwa, hambi ku ri ku hlamusela ndlela leyi a va xanisiwa ha yona, ku karhatiwa ni ku fela ka vona ripfumelo hi ku tirhisa swifaniso. Leswaku vamadlawela ripfumelo lava va fe va ri ni vutshembeki eka ntiyiso lowu paluxiweke lowu a wu ri kona enkarhini wolowo, sweswi a hi nge swi tivi. A swi kanakanisi leswaku van’wana va yingise xitsundzuxo xa Yesu xo papalata ku gandzela swifaniso, vunghwavava hambi ku ri ku landzula ko karhi. (Nhlavutelo 2:15, 16, 20-23; 3:1-3) Entiyisweni, van’wana vo tshembeka lava poneke va tshame va tumberile leswaku va nga humeleli ematin’wini. (Matewu 13:24-30) Entiyisweni, matshalatshala yo lwisana ni vugandzeri bya le rivaleni bya Vukriste ma humelerile swinene lerova xifaniso xa xitsundzuxo xa le Spain xa nkarhi wolowo xi dzunisa Diocletian hi ku va a ‘herise vukholwa-hava bya Kriste.’ Hambi swi ri tano, matshalatshala yo teka ni ku herisa tikopi ta Matsalwa, xikongomelo-nkulu xa nhlaselo wa Diocletian ehenhleni ka Vukriste, ya hlulekile ku herisa Rito ra Xikwembu hi laha ku heleleke.—1 Petro 1:25.
Loko Sathana Diyavulosi, mufumi wa misava a hluleke hi laha ku heleleke ku herisa Vukriste, u hambete ni mano ya yena layo biha hi ku tirhisa Mufumi Constantine, la fumeke ku sukela hi 306 ku ya eka 337 C.E. (Yohane 12:31; 16:11; Vaefesa 6:11, NW, nhlamuselo ya le hansi) Muhedeni Constantine a nga lwisananga na Vakriste. Ematshan’wini ya sweswo, u vone swi fanerile ku hlanganisa vuhedeni ni ripfumelo ra Vukriste swi va Mfumo lowuntshwa wa vukhongeri.
Mawaku xitsundzuxo lexi nga kona eka hinkwerhu ka hina! Loko hi hlangavetana ni ku xanisiwa ka tihanyi, rirhandzu ra hina hi Yehova ri ta hi pfuna ku papalata ku landzula leswaku hi ntshunxiwa eka ku xanisiwa ka miri ka xinkarhana. (1 Petro 5:9) Hi laha ku fanaka, a hi nge pfumeleli nkarhi wo rhula leswaku wu nghenelela eka nkoka wa Vukriste bya hina. (Vaheveru 2:1; 3:12, 13) Ku namarhela swinene eka misinya ya milawu ya Bibele swi ta hi hlayisa hi tshembekile eka Yehova, Xikwembu lexi nga ponisaka vanhu va xona.—Psalma 18:25, 48.
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]
Musei Capitolini, Roma