Vakreste Vo Sungula Ni Mfumo

TIAWARA ti nga ri tingani emahlweni ka rifu ra yena, Yesu u byele vadyondzisiwa va yena a ku: “Leswi mi nga riki va misava, ni leswi ndzi mi hlawuleke eka yona, misava ya mi venga.” (Yohane 15:19) Kambe, xana leswi swi vula leswaku Vakreste va fanele va va ni langutelo ra vulala eka valawuri va misava leyi?

A Hi Va Misava Kambe A Va Kombisi Moya Wa Vulala Eka Yona

Muapostola Pawulo u byele Vakreste lava a va tshama le Rhoma a ku: “Munhu un’wana ni un’wana a a tiveke ehansi ka tihosi.” (Varhoma 13:1) Hilaha ku fanaka, muapostola Petro u tsarile: “Hikwalaho ka Hosi, tivekeni ehansi ka lava fambisaka tihuvo ta tiko, ku fana ni hosi leyikulu ya tiko leyi nge henhla ka tin’wana tihosi, hambi ti ri tindhuna leti rhumiweke hi yona ku avanyisa lava endlaka leswo biha ni ku dzunisa lava endlaka leswo lulama.” (1 Petro 2:13, 14) Ku titsongahatela Mfumo ni vayimeri va wona lava hlawuriweke hi ndlela leyinene kahle-kahle a wu ri nsinya wa nawu lowu amukelekaka exikarhi ka Vakreste vo sungula. A va tiyimisele ku va vaaki lava hlayisaka nawu ni ku hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula.—Varhoma 12:18.

Ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Kereke Ni Mfumo,” The Encyclopedia of Religion yi ri: “Eka malembe-xidzana manharhu yo sungula AD kereke ya Vukreste a yi tihambanise swinene ni Varhoma va swikhundlha swa le henhla . . . Hambiswiritano, varhangeri va Vukreste . . . va dyondzise ku yingisa nawu wa Rhoma ni ku tshembeka eka mufumi, eka swipimelo leswi vekiweke hikwalaho ka ripfumelo ra Vukreste.”

Ku Xixima, Ku Nga Ri Ku Gandzela

Vakreste a va nga ri valala va mufumi wa Rhoma. Va xixime xikhundlha xa yena ni ku n’wi nyika xichavo lexi a xi fanela xikhundlha xa yena. Enkarhini wa ku fuma ka Mufumi Nero, muapostola Petro u tsalele Vakreste lava a va tshama eswiphen’wini swo hambana-hambana swa Mfumo wa Rhoma a ku: “Xiximani vanhu hinkwavo. . . . Xiximani hosi leyikulu ya tiko.” (1 Petro 2:17) Rito leri nge “hosi leyikulu ya tiko” a ri tirhisiwa eka vanhu lava a va vulavula Xigriki naswona hayi eka tihosi ta kwalaho ntsena, kambe ni le ka mufumi wa Rhoma. Muapostola Pawulo u nyikele ndzayo eka Vakreste lava a va tshama entsindza wa Mfumo wa Rhoma a ku: “Humeselani hinkwavo tifanelo ta vona; . . . loyi a fanelaka ku xiximiwa, n’wi xiximeni.” (Varhoma 13:7) Mufumi wa Rhoma hakanyingi a a lava ku xiximiwa. Hi ku famba ka nkarhi, u kale a lava hambi ku ri ku gandzeriwa. Kambe, laha Vakreste vo sungula va veke ndzilakano.

Eku tengisiweni ka yena emahlweni ka muyimeri wa vuhosi bya le Rhoma hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., Polycarp u vikile a ku: “Ndzi Mukreste. . . . Hi dyondzisiwe ku nyikela xichavo hinkwaxo lexi faneleke . . . eka mimfumo ni le ka valawuri lava vekiweke hi Xikwembu.” Hambiswiritano, Polycarp u hlawule ku fa ku ri ni ku gandzela mufumi. Theophilus wa le Antiyoka mulweri wa ripfumelo wa lembe-xidzana ra vumbirhi u tsarile: “Ndzi ta fundzha mufumi, entiyisweni ndzi nga ka ndzi nga n’wi gandzeli, kambe ndzi ta n’wi khongelela. Kambe Xikwembu, Xikwembu lexi hanyaka ni xa ntiyiso, ndzi gandzela xona.”

Swikhongelo leswi faneleke mayelana ni mufumi a swi nga hlangani helo ni ku gandzela mufumi kumbe ni vutiko. Muapostola Pawulo u hlamusele xikongomelo xa swona a ku: “Loko swi ri tano, xo sungula, ndzi navela hi matimba leswaku ku kombela, ni ku khongela, ni ku khongelela, ni ku nkhensa, swi endleriwa vanhu hinkwavo, swi endleriwa ni tihosi, ni hinkwavo lava nge switshan’wini swa le henhla, leswaku hi kota ku hanya vutomi bya ku rhula ni ku tsaka, lebyi nga bya vukhongeri ni lebyi chavisekaka hi matlhelo hinkwawo.”—1 Timotiya 2:1, 2.

“Ku Hambana Ni Vanhu Van’wana”

Ndlela leyi leyi xiximekaka ya mahanyelo eka Vakreste vo sungula a yi va vangelanga xinghana xa misava leyi a va tshama eka yona. N’wamatimu wa Mufurwa A. Hamman u vule leswaku Vakreste vo sungula “a va hanya hi ndlela leyi hambaneke ni vanhu van’wana.” Entiyisweni a va welangi eka mafambiselo ya Xiyuda ni ya Xirhoma, va ri karhi va langutane ni xihlawuhlawu lexikulu ni xidoledole eka wona hamambirhi.

Hi xikombiso, loko a hehliwe hi swihehlo swa vunwa hi varhangeri va Vayuda, muapostola Pawulo loko a tihlamulela emahlweni ka mufumi wa Rhoma u te: “A ndzi dyohelanga Nawu wa Vayuda, kumbe Tempele, kumbe Khezari. . . . Ndzi kombela ku avanyisiwa hi Khezari.” (Mintirho 25:8, 11) Hi ku xiya leswaku Vayuda a va kunguhata ku n’wi dlaya, Pawulo u endle xikombelo eka Nero, xisweswo a xiya xikhundlha xa mufumi wa Rhoma. Endzhaku ka sweswo, eku tengisiweni ka yena ro sungula le Rhoma, swi tikomba onge Pawulo u ntshunxiwile. Kambe endzhakunyana u tlhele a khomiwa, naswona hi ku ya hi ntolovelo wa kona, u avanyisiwile hi ku ya hi ndzeriso wa Nero.

Malunghana ni ku nonon’hweriwa ka Vakreste vo sungula le Rhoma, mutivi wa ntshamisano tlhelo mufundhisi Ernst Troeltsch u tsarile: “Vakreste a va nga tshami eswikhundlheni naswona a va nga yi endli mintirho hinkwayo leyi katsaka vugandzeri byihi na byihi bya swifaniso, kumbe leyi katsaka ku gandzela Mufumi, kumbe leyi katsaka ku halatiwa kwihi na kwihi ka ngati, kumbe leyi katsaka xigwevo xa rifu, kumbe leyi yi va vangelaka leswaku va hlanganyela eka ku tikhoma loko biha ka vuhedeni.” Xana xiyimo lexi xi herise vuxaka bya ku rhula ni ku xiximana exikarhi ka Vakreste ni Mfumo?

Ku Nyika Khezari “Leswi” Nga Swa Yena

Yesu u nyikele nawu-nsinya lowu a wu fanele wu fuma mahanyelo ya Vukreste eMfun’weni wa Rhoma, kumbe entiyisweni, eka hulumendhe yin’wana ni yin’wana, loko a te: “Nyikani Khezari leswi nga swa Khezari, ni Xikwembu leswi nga swa Xikwembu.” (Matewu 22:21) Ndzayo leyi leyi yaka eka valandzeri va Yesu a yi hambane swinene ni langutelo ra Vayuda vo tala lava a va ri ni vutiko, lava a va ala vulawuri bya Rhoma va tlhela va lwisana ni nawu wo hakela swibalo eka mfumo wumbe.

Endzhakunyana, Pawulo u byele Vakreste lava a va tshama eRhoma a ku: “Hikwalaho swa fanela leswaku munhu a tiveka ehansi ka vuhosi, ku nga ri ntsena hikwalaho ka ku chava ku biwa, kambe ku ri hikwalaho ka ripfalo. Nakambe hi swona leswi endlaka leswaku mi humesa ndzuvo; hikuva tihosi [“valawuri lava tlakukeke” va hulumendhe] i vatirhi va Xikwembu, lava tinyiketaka ku tirha ntirho wolowo. Humeselani hinkwavo tifanelo ta vona; loyi a fanelaka ku amukela ndzuvo, n’wi nyikeni; loyi a fanelaka ku luviwa, n’wi luveni; loyi a fanelaka ku chaviwa, n’wi chaveni; loyi a fanelaka ku xiximiwa, n’wi xiximeni.” (Varhoma 13:5-7) Hambileswi Vakreste a va nga ri xiphemu xa misava, a va boheka ku tshembeka, ku va vaaki lava hakelaka xibalo, va hakela Mfumo hikwalaho ka mintirho leyi wu yi endlaka.—Yohane 17:16.

Kambe xana marito ya Yesu ma hikeriwe eka ku hakela swibalo? Hambileswi Yesu a nga hlamuselangiki hi ku kongoma leswi nga swa Khezari ni leswi nga swa Xikwembu, ku ni mindzilakano etimhakeni tin’wana leyi faneleke ku endleriwa swiboho hi ku ya hi xiyimo lexi hi langutaneke na xona kumbe hi ku ya hi matwisiselo ya hina ya Bibele hinkwayo. Hi marito man’wana, ku endla xiboho xa leswaku i swilo swihi leswi Mukreste a nga swi nyikaka Khezari minkarhi yin’wana ku ta va mhaka leyi katsaka ripfalo ra Mukreste, hilaha swi kombisiweke ha kona hi misinya ya milawu ya Bibele.

Ku Ringanisela Hi Vukheta Exikarhi Ka Timhaka Timbirhi Leti Lwisanaka

Vanhu vo tala va va ni mboyamelo wo rivala leswaku endzhaku ko vula leswaku swilo swa Khezari swi fanele ku tlheriseriwa eka yena, Yesu u engeterile: “Kambe [tlheriselani] Xikwembu leswi nga swa Xikwembu.” (NW) Muapostola Petro u kombise laha xilaveko xo sungula xa Vakreste xi nga kona. Endzhakunyana ko nyikela ndzayo mayelana ni ku titsongahatela “hosi leyikulu ya tiko,” kumbe mufumi, ni “tindhuna” ta yena, Petro u tsarile: “Hanyani tanihi vanhu lava ntshunxekeke; mi nga teki ku ntshunxeka ka n’wina yi ri ndlela yo xisela ha yona, yo endla leswo biha, kambe hanyani tanihi malandza ya Xikwembu. Xiximani vanhu hinkwavo. Rhandzani nhlengeletano ya vamakwenu. Chavani Xikwembu. Xiximani hosi leyikulu ya tiko.” (1 Petro 2:16, 17) Muapostola u kombise leswaku Vakreste i malandza ya Xikwembu, hayi ya mufumi la nga munhu. Hambileswi va faneleke va kombisa xichavo lexi faneleke eka vayimeri va Mfumo, va fanele va endla tano hikwalaho ko chava Xikwembu, lexi milawu ya xona yi tlakukeke.

Malembe yo hlaya emahlweni ka kwalaho Petro a nga siyanga ku kanakana malunghana ni ku tlakuka ka nawu wa Xikwembu eka wa munhu. Sanedri ya Vayuda a yi ri huvo ya vayimeri leyi Varhoma a va yi nyike matimba eka timhaka ta tiko ni ta vukhongeri. Loko yi lerise valandzeri va Yesu leswaku va tshika ku chumayela hi vito ra Kreste, Petro ni vaapostola lavan’wana va hlamule hi ndlela ya xichavo kambe hi xivindzi va ku: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.” (Mintirho 5:29) Kahle-kahle, Vakreste vo sungula a va boheka ku hlayisa ku ringanisela ka vukheta exikarhi ka ku yingisa Xikwembu ni ku tiveka ehansi ka valawuri lava nga vanhu loku faneleke. Khale hi lembe-xidzana ra vunharhu C.E. Tertullian u swi veke hi ndlela leyi: “Loko hinkwaswo swi ri swa Khezari, xana Xikwembu xi ta sala na yini?”

Ku Tihlanganisa Ni Mfumo

Hi ku famba ka nkarhi, xiyimo lexi tekiweke hi Vakreste va lembe-xidzana ro sungula mayelana ni Mfumo xi ye xi tsana hakatsongo-tsongo. Vugwinehi lebyi vhumbhiweke hi Yesu ni vaapostola byi rhumbukile hi lembe-xidzana ra vumbirhi ni ra vunharhu C.E. (Matewu 13:37, 38; Mintirho 20:29, 30; 2 Vatesalonika 2:3-12; 2 Petro 2:1-3) Vukreste lebyi gwineheke byi tihlanganise ni vanhu va Rhoma, byi amukela minkhuvo ya rona ya vuhedeni ni filosofi ya rona, naswona a byi amukelanga ntirho wa tiko ntsena kambe byi tlhele byi amukela ni ntirho wa vusocha.

Profesa Troeltsch u tsarile: “Ku sukela eka lembe-xidzana ra vunharhu ku ya emahlweni, xiyimo xi ye xi tika swinene, hikuva Vakreste va sungule ku andza swinene eka swikhundlha leswi tlakukeke swa Tiko ni le ka ntirho lowu tlakukeke swinene eka swa nyimpi ni le vuhosini. Eka swiyenge swo hlayanyana swa matsalwa ya Vakreste [lama nga riki ya Bibele] ku ni ku kaneta lokukulu loku lwisanaka ni ku katseka eka swilo leswi; hi hala tlhelo, hi tlhela hi kuma ni matshalatshala yo khutaza ku lan’wa ripfumelo—tinhlamuselo leti kunguhateriweke ku ntshunxa mapfalo lama nga ntshunxekangiki . . . Ku sukela enkarhini wa Constantine swiphiqo leswi swi nyamalarile; nkwetlembetano lowu a wu ri kona exikarhi ka Vakreste ni vahedeni wu herile, kutani swikhundlha hinkwaswo swa Tiko swi sale swi pfulekile.”

Loko lembe-xidzana ra vumune C.E., ri ya eku heleni, muxaka lowu wa Vukreste lebyi thyakisiweke, lebyi hambukaka, wu hundzuke vukhongeri bya Tiko bya Mfumo wa Rhoma.

Ematin’wini hinkwawo ya byona Vujagana—lebyi yimeriwaka hi Khatoliki, Orthodox ni Tikereke ta Protestente—byi hambete byi tihlanganisa ni Mfumo, byi nghene hi nhloko eka tipolitiki ta wona ni ku seketela tinyimpi ta wona. Swirho swa kereke swo tala leswi chavisiweke hi leswi handle ko kanakana a swi ta tsaka loko swo tiva leswaku ku ni Vakreste namuntlha lava khomelelaka eka xiyimo xa Vakreste va lembe-xidzana ro sungula eka vuxaka bya vona ni Mfumo. Swihloko swimbirhi leswi landzelaka swi ta hlamusela mhaka leyi hi vuxokoxoko lebyi engetelekeke.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Khezari loyi a nga Nero, loyi Petro a tsaleke ha yena a ku: “Xiximani hosi leyikulu ya tiko”

[Xihlovo Xa Kona]

Musei Capitolini, Roma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Polycarp u hlawule ku fa ku ri ni ku gandzela mufumi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vakreste vo sungula a va ri vanhu vo rhula, lavo tshembeka, vaaki lava hakelaka swibalo