A A Va Anakanyanga Ku Landzula Ripfumelo Ra Vona!

VOKO ra Yehovha a a ri ri na valandzeri vo sungula va Yesu Kreste. (Mintirho 11:21) Hi mpfuno wa Xikwembu, handle ko tsekatseka va landzelele ndlela leyo lulama. Swi tiveka kahle ematin’wini leswaku a va vengiwa ni ku xanisiwa swinene.

Ku tshembeka ka valandzeri lavo sungula va Kreste ka tiveka swinene. Hambi loko swi koxa vutomi bya vona, va arile ku lan’wa ripfumelo ra vona. Kambe ha yini va khomiwe hi ndlela yo tano ya tihanyi?

Va Vengiwile Handle Ka Xivangelo

Tanihi Yesu, Vakreste va ntiyiso a va nga hlanganyeli eka swikongomelo ni mintshembo ya misava leyi. (1 Yohane 4:4-6) Ku tlula kwalaho, nhlayo ya Vakreste “a yi kula hi ku hatlisa swinene, naswona a va humelela swinene, ku fikela laha va vengiweke ngopfu [hi mfumo wa Rhoma],” hi ku vula ka n’wamatimu Edmond de Pressensé.

Yesu u tshame a tirhisa pisalema ya vuprofeta eka yena n’wini, a ku: ‘Va ndzi vengile ntsena handle ka xivangelo.’ (Yohane 15:25; Pisalema 69:4) Loko a nga si byela vadyondzisiwa va yena hi leswi, u nyikele xitsundzuxo: “‘Nandza a hi nkulu eka n’wini wa yena.’ Loko va ndzi xanisile, na n’wina va ta mi xanisa.” (Yohane 15:20) A swi nga ta olova ku famba eminkondzweni yakwe. Xivangelo xin’wana hi leswaku varhangeri va vukhongeri exikarhi ka Vayuda a va ta teka vadyondzisiwa va Yesu va Vayuda tanihi lava gwineheke eka Vuyuda. Hambi swi ri tano, loko valandzeri va Yesu va lerisiwile leswaku va nga ha tlheli va vulavula hi yena, a va pfumelanga ku landzula ripfumelo ra vona.—Mintirho 4:17-20; 5:27-32.

Loko a nyikela vumbhoni emahlweni ka Sanedri ya Vayuda endzhakunyana ka Pentekosta ya 33 C.E., mudyondzisiwa Stefano u hehliwile hi ku “vulavula timhaka leti sandzaka Muxe ni Xikwembu.” Hambi leswi a ku ri swihehlo swa mavunwa, u khandliwe hi maribye a kondza a fa. Hikwalaho “[vandlha ra] Yerusalema [r]i sungule ku xanisiwa swinene,” naswona “vapfumeri hinkwavo va hangalasiwa ematikweni ya Yudiya ni ya Samariya; ku sala vaapostola ntsena.” (Mintirho 6:11, 13; 8:1) Vo tala va pfaleriwe ekhotsweni.

Buku leyi nge Christianity and the Roman Empire yi ri Vayuda va sale valandzeri va Yesu endzhaku “hi rivengo lerikulu.” Hikwalaho, mfumo wa Rhoma minkarhi yo tala a wu fanele wu teka goza ro sirhelela Vakreste! Hi xikombiso, masocha ya Rhoma ya ponise muapostola Pawulo eka kungu ra Vayuda ro n’wi dlaya. (Mintirho 21:26-36) Hambi swi ri tano, vuxaka exikarhi ka Vakreste ni Varhoma a byi nga nyawuli.

Varhoma Va Kurisa Nxaniso

Kwalomu ka malembe ya nkaye endzhaku ka rifu ra Stefano, Heroda Agripa I, hosi ya Rhoma u dlaye muapostola Yakobo leswaku a ta amukeleka eka Vayuda. (Mintirho 12:1-3) Hi nkarhi wolowo, vo tala a va pfumela eka Kreste ku ya fika eRhoma. (Mintirho 2:10) Hi 64 C.E., tindhawu to tala ta muti wolowo ti tshwile hi ndzilo. Endzhaku Vakreste va xanisiwile swinene loko Nero a va lumbetile leswaku ndzilo lowu wu vangiwe hi vona, a endla leswi hi xikongomelo xo siva-siva mahungu-ndlela ya leswaku hi yena a nga vanga ndzilo lowu. Xana u hise muti lowu hi xikongomelo xo wu aka hi vuntshwa hi maakelo yo saseka, ivi a wu thya vito lerintshwa ra Neropolis, leswaku wu vitaniwa hi vito rakwe? Kumbe nsati wakwe Poppaea, Muyuda wa muproselita loyi a a tiviwa hi ku venga ka yena Vakreste, hi yena a nga n’wi kucetela ku va hehla? Valavisisi a va tiyiseki, kambe mbuyelo a wu chavisa.

Tacitus, n’wamatimu wa Murhoma u ri: “Ku hlekuriwa ka vona ku landzeriwe hi rifu; [Vakreste] va funengetiwe madzovo ya swivandzana ivi va handzuleriwa hi timbyana; va beleriwa eswihambanweni; va hisiwa, leswaku loko dyambu ri pela va ta tirha tanihi timboni,” va endliwa timboni to voningela mintanga ya mufumi. Tacitus, loyi a a nga ri nakulobye wa Vakreste, u ya emahlweni: “Hambi leswi va voniweke nandzu, ni ku faneriwa hi nxupulo, vanhu a va ha va twela vusiwana loko va xanisiwa, tanihi leswi a va nga onhi nchumu etikweni, kambe a a va xaniseriwa nsele hi munhu un’we,” ku nga Nero.

Ku Hambana Ku Le Rivaleni

Hambi leswi Nero a fikeleleke xikongomelo xa yena xo hehla Vakreste malunghana ni ku onhiwa ka Rhoma, a nga va yirisanga kumbe ku sola vukhongeri bya Vukreste eTikweni. Xisweswo, ha yini Varhoma va ye emahlweni ni nxaniso? Hikuva, “Vakreste volavo lavatsongo a va kavanyeta ntsako wa vahedeni volavo va misava hi vukhongeri bya vona ni mikhuva ya vona leyinene,” ku vula n’wamatimu Will Durant. Swi le rivaleni leswaku Vukreste a byi nga va kavanyeti ngopfu Varhoma lava halataka ngati, lava rhandzaka ku lwa. Kambe Varhoma a va kume nchumu wo wu tirhisa ku herisa Vakreste, leswaku mapfalo ya vona ma nga ha karhatiwi.

Tanihi mfumo wa misava, Rhoma wu tikombe wonge wu nge hluriwi. Varhoma a va tshemba leswaku xivangelo lexi endlaka leswaku masocha ya vona ma va ni vurhena hi leswi a va gandzela swikwembu hinkwaswo. Hikwalaho a swi va tikela ku twisisa leswaku ha yini Vakreste va gandzela xikwembu xin’we, va cukumeta swikwembu leswin’wana hinkwaswo, ku katsa ni ku gandzela mufumi. A swi nga hlamarisi leswi mfumo wa Rhoma wu languteke Vukreste tanihi nkucetelo lowu tsekatsekisaka masungulo ya mfumo.

Hakelo Ya Ku Nyikela Vumbhoni

Eku heleni ka lembe xidzana ro sungula C.E., muapostola Yohane u hlongoleriwe exihlaleni xa Patmosi “hi mhaka ya leswi [a a] haxa Rito ra Xikwembu ni ku tiyisa vumbhoni bya Yesu.” (Nhlavutelo 1:9) Ku ehleketiwa leswaku mufumi wa Rhoma Domitian hi yena a endleke leswi. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki ntshikilelo lowu valandzeri va Yesu a va langutane na wona, eku heleni ka lembe xidzana rero, Vukreste a byi hangalakile eMfun’weni hinkwawo wa Rhoma. Xana leswi swi kotekise ku yini? A History of the Early Church yi vula leswaku Vukreste a byi “hlanganisiwa hi vutirheli bya byona.” Ku fana na Yohane, Vakreste vo sungula lava xanisiweke a va nga ri landzuli ripfumelo ra vona, kambe hi ku hiseka a va hambeta va vulavula hi Xikwembu ni ku nyikela vumbhoni ha Yesu.—Mintirho 20:20, 21; 2 Timotiya 4:2.

Ku xanisiwa ka Vakreste ku teke xivumbeko lexintshwa hi 112 C.E., malembe mambirhi endzhaku ka loko Mufumi Trajan a hlawule Pliny ku va mufumi wa Bithynia (laha sweswi ku nga n’walungu-vupela-dyambu bya Turkey). Vulawuri lebyo sungula bya kwalaho a byi nga ha fambi kahle, ivi swi vanga mpfilumpfilu. Titempele ti sele ti ri ni vanhu vatsongo, naswona ku xavisiwa ka furu ya swiharhi leswi endlaka magandzelo ku ye ehansi swinene. Vaxavisi va sole ku olova ka vugandzeri bya Vakreste, hikuva a byi nga endli magandzelo hi swiharhi naswona a byi ri hava swifaniso.

Pliny u tirhe hi matimba leswaku a kondletela vugandzeri bya vuhedeni, loko Vakreste va lahlekeriwa hi vutomi bya vona hi leswi va aleke ku nyikela hi vhinya ni mirhi ya risuma emahlweni ka swifaniso swa mufumi. Eku heteleleni, valawuri va Rhoma va pfumerile leswaku Vakreste “a va ri ni mahanyelo lamanene, kambe a va venga mikhuva ya vukhongeri lebya khale hi ndlela leyi nga hlamuselekiki,” hi ku vula ka Profesa Henry Chadwick. Hambi leswi ku va Mukreste a ku ri nandzu lowu xigwevo xa wona xi nga vaka rifu, valandzeri va Yesu va ntiyiso a va anakanyanga ku lan’wa ripfumelo ra vona.

Nakambe rivengo ri vangiwe hi “ku hlundzuka ka mindyangu ya vahedeni, loko swirho swin’wana swa yona,” ku vula Profesa W. M. Ramsay. “Ku hanyisana a swi tika swinene loko vaakelani van’wana va nga fambisani ni mukhuva lowu endliwaka hi vanhu vo tala, wa ku gandela swikwembu swa vuhedeni,” ku vula Dok. J. W. C. Wand. A swi hlamarisi leswi vo tala va languteke Vakreste vo sungula tanihi vanhu lava va vengaka vanhu van’wana kumbe lava va landzulaka vukona bya Xikwembu.

Ku Andza Ku Vanga Nxaniso Lowukulu

Polycarp, loyi ku vuriwaka leswaku u dyondzisiwe hi muapostola Yohane, u ve nkulu loyi a xiximiwaka emutini wa Smirna (lowu sweswi wu vitaniwaka Izmir). Hikwalaho ka ripfumelo ra yena, u hisiwile emhandzini hi 155 C.E. Statius Quadratus, mufumi wa xifundza xa Rhoma, u rhambe mintshungu. Xitediyamu a xi tele hi vahedeni va nsele lava va nga sandza Polycarp wa malembe ya 86 hi vukhale hi leswi a va soleke hi ku gandzela swikwembu swa vona, naswona Vayuda lava hisekaka va hlengelete tihunyi hi ku tirhandzela, hambi leswi a va fanele ku swi endla hi siku lerikulu ra Savata.

Gandlati ra nxaniso ri ehlele Vakreste hinkwavo emutini wa Rhoma. Ehansi ka Mufumi Marcus Aurelius, ngati yo tala yi halatiwile. Loko va ri vaaki va Rhoma va dlayiwile hi tlhari; kasi lava va nga riki vona va dlayiwile hi swivandzana swa nhova etimbaleni letikulu ta mintlangu. Xana a va dyohe yini? Hi leswi ntsena a va ri Vakreste lava aleke ku lan’wa kumbe ku landzula ripfumelo ra vona.

Doroba ra Mafurwa ra manguva lawa, ra Lyons, ri sukela eka koloni ya Rhoma ya Lugdunum, ntsindza wa vulawuri ni khokholo ri ri rin’we ntsena ra masocha ya Varhoma exikarhi ka Rhoma ni Nambu wa Rhine. Hi 177 C.E., a ku ri ni Vakreste lava tiyeke lava kanetiweke swinene hi vaaki va kwalaho va vahedeni. Leswi swi sungule loko Vakreste va aleriwe ku tirhisa tindhawu ta mani na mani. Ntshungu wa vakaneti wu pfuxe madzolonga ivi ku landzela nxaniso lowukulu swinene lerova a ku ri hava Mukreste loyi a a ta huma ekaya ra yena. Mufumi wa Rhoma u lerise leswaku ku khomiwa Vakreste va dlayiwa.

Hakelo

Loko ku fe vaapostola va Yesu ni loko nkucetelo wa vona, lowu a wu ri xihinga, wu herile, vugwinehi byi pfukile exikarhi ka lava tivulaka Vakreste. (2 Vatesalonika 2:7) Eku heleni ka lembe xidzana ra vumune C.E., Vukreste bya vugwinehi byi ve vukhongeri bya Tiko. Hi nkarhi wolowo, a va pfilunganyekile naswona a va lunghekele ku lan’wa ripfumelo, va fambisana ni misava—leswi Yesu ni vadyondzisiwa va yena vo sungula va nga swi endlangiki. (Yohane 17:16) Hambi swi ri tano, a ku nga si hela nkarhi wo leha nxaxamelo wa tibuku ta Bibele wu herile, ni timhaka ta yona ta ripfumelo ra Vukreste.

Xana ku xaniseka ni ku fa ka magidi ya Vakreste lavo sungula a ku ri ka hava? A swi tano! Tanihi leswi a va nga anakanyi ku lan’wa ripfumelo ra vona, ‘va tshembekile ku fikela eku feni, naswona va nyikiwile harhi ya vutomi.’ (Nhlavutelo 2:10) Malandza ya Yehovha ma ha xanisiwa, kambe ripfumelo ni ku tshembeka ka vapfumeri-kulobye swa ha ri xihlovo xa xikhutazo lexikulu eka vona. Xisweswo, Vakreste va manguva lawa na vona a va na yona mianakanyo yo lan’wa ripfumelo ra vona.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Nero

Xikombiso xa mfumo wa Rhoma

Altari leyi a yi endleriwe vugandzeri bya Khezari

[Swihlovo Swa Kona]

Nero: Courtesy of The British Museum

Museo della Civiltà Romana, Roma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Marcus Aurelius

[Xihlovo Xa Kona]

The Bettmann Archive