SWIFANISO SWA KHALE
Robert Boyle
Vativi va matimu va nga ha tsundzuka Robert Boyle tanihi mutivi wa sayense loyi a tirhiseke xivongo xakwe ku thya nawu wa ntumbuluko vito leri nge Boyle’s law, lowu hlamuselaka ku hambana exikarhi ka pressure na volume eka tigasi. Swilo swa nkoka swinene leswi a swi tshubuleke swi veke masungulo ya nhluvuko lowukulu wa timhaka ta sayense lowu veke kona endzhaku ka loko a file. Kambe a a nga ri mutivi wa sayense loyi a nga ni vutshila ntsena. U tlhela a tekiwa tanihi wanuna loyi a a ri ni ripfumelo leri tiyeke eka Xikwembu ni le ka Rito ra xona leri huhuteriweke, ku nga Bibele.
BOYLE u velekiwe endyangwini lowu fuweke eLismore Castle le Ireland hi 1627. Hi nkarhi wolowo a ku ta sungula nguva leyi van’wamatimu va yi thyeke nguva ya vutlhari, ku nga nkarhi lowu vavanuna vo tlhariha va ringeteke ku ntshunxa vanhu emhakeni yo hisekela vukhongeri ni tipolitiki ku tlula mpimo leswi va pfaleke mahlo ku ringana malembe-xidzana yo tala. Na yena a a lava ku endla tano. Ebukwini leyi vulavulaka hi vutomi byakwe loko a ha ri ntsongo, u tithye vito leri nge Philaretus, leswi vulaka “Murhandzi Wa Leswo Lulama.”
Ku navela ka Boyle ko dyondza ntiyiso a ku fambisana swinene ni ku navela ka yena ko lava ku byela van’wana swilo hinkwaswo leswi a swi dyondzeke. U ve mutsari wa tibuku to tala, leti khumbeke vanhu vo tala swinene lava hanyeke enkarhini wakwe, ku katsa na Nkulunkumba Isaac Newton, ku nga mutivi wa sayense loyi a dumeke. Hi 1660, Boyle u ve un’wana wa vasunguri va Nhlangano wa le Vuhosini, ku nga huvo ya sayense leyi ninamuntlha ya ha riki kona eLondon le Nghilandhi.
NGHWAZI YA SAYENSE
Ku vuriwa leswaku Boyle i musunguri wa tikhemikhali. Ndlela leyi a a endla swilo ha yona a yi hambane ngopfu ni ya vativi va sayense va le nkarhini wakwe lava a va ringeta ku kuma tindlela to cinca tinsimbi leti tolovelekeke leswaku ti va nsuku. A va nga swi vuli swilo leswi va swi tshubuleke kumbe a va swi tsala hi ndlela leyi rharhanganeke leswaku swi twisisiwa hi vanhu lava dyondzekeke ntsena. Ku hambana na vona, Boyle a a tsala vuxokoxoko hinkwabyo bya ntirho wakwe. Ku engetela kwalaho, ematshan’weni yo pfumela ntsena eka mavonelo lawa ku nga khale ku pfumeriwa eka wona, a a tshemba leswaku i swa nkoka swinene ku endla minkambisiso leyi pimanisaka swilo swimbirhi leswi fanaka ku vona loko ku ri ni ku cinca exikarhi ka swona leswaku a ta vula mhaka leyi khomekaka.
Minkambisiso ya Boyle a yi seketela mhaka ya leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana wu endliwa hi ku hlangana ka swiaki swo karhi swi va nyandza yin’we.
Ndlela leyi Boyle a a endla ndzavisiso wa sayense ha yona yi katsakanyiwe kahle ebukwini yakwe leyi dumeke leyi nge The Sceptical Chymist. Eka yona u khutaza van’wasayense leswaku va papalata ku tikukumuxa nileswaku va tiyimisela ku pfumela swihoxo swa vona. U vule leswaku vanhu lava nga ni mavonelo lama hambaneke ni ya van’wana va fanele va swi hambanisa hi vukheta swilo leswi va tivaka leswaku i ntiyiso ni leswi va anakanyaka leswaku i ntiyiso.
Boyle u vule leswaku vanhu lava nga ni mavonelo lama hambaneke ni ya van’wana va fanele va swi hambanisa hi vukheta swilo leswi va tivaka leswaku i ntiyiso ni leswi va anakanyaka leswaku i ntiyiso
WANUNA WA RIPFUMELO
Boyle u tirhise swilo leswi a a swi tiva leswaku i ntiyiso ku tiyisa ripfumelo rakwe eka Xikwembu. Leswi a swi tshubuleke loko a endla ndzavisiso hi vuako hinkwabyo ni ndlela leyi swivumbiwa leswi hanyaka swi vumbiweke ha yona, swi n’wi khorwisile leswaku ku fanele ku ri ni Muvumbi. Kutani u kanete dyondzo leyi a yi tinyika matimba exikarhi ka tintlhari ta le nkarhini wakwe ya leswaku Xikwembu a xi kona. Kutani u gimete hi ku vula leswaku ku hava munhu loyi a tirhisaka mabyongo loyi a nga tsandzekaka ku pfumela leswaku Xikwembu xi kona.
Hambiswiritano, Boyle a a nga pfumeli leswaku vanhu va nga kota ku kuma vutivi bya ntiyiso hi vutlhari bya vona ntsena. U xiye leswaku va fanele va kuma nhlamuselo leyi humaka eka Xikwembu. U vule leswaku nhlamuselo yoleyo i Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele.
Boyle u karhatekile loko a xiya leswaku vanhu vo tala a va nga ti tivi tidyondzo ta Bibele naswona a swi tikomba onge tidyondzo ta vona ta vukhongeri a ti nga sekeriwanga helo. Kutani u tivutisile leswaku swi tisa ku yini leswaku tidyondzo ta vukhongeri leti munhu a pfumelaka eka tona ti sekeriwa hi ku helela eka swilo leswi vatswari vakwe va pfumelaka eka swona kumbe leswi ku pfumeriwaka eka swona endhawini leyi a velekeriweke eka yona? U sungule ku swi hisekela swinene ku pfuna vanhu leswaku va tiva leswi engetelekeke hi Bibele.
Kutani u humese mali leswaku a seketela ku kandziyisiwa ka Bibele hi tindzimi to tala. Tindzimi ta kona ti katsa tindzimi tin’wana ta xintu leti vulavuriwaka eAmerika N’walungu swin’we ni Xiarabu, Xi-Irish, Ximalay ni Xiturkey. Xisweswo, Robert Boyle a a tlharihile hi ntumbuluko kambe a a titsongahata naswona a a swi navela ngopfu ku tiva ntiyiso etimhakeni hinkwato ni ku pfuna van’wana leswaku na vona va wu tiva.